युरोपबाट सुरु भएको स्वतन्त्रता : कति सकारात्मक, कति नकारात्मक ?

स्वतन्त्रता दुई प्रकारका हुन्छन् । सकारात्मक स्वतन्त्रता र नकारात्मक स्वतन्त्रता। जब मानव जाति कुनै पनि बन्धनमा हुँदैन वा मानवलाई राज्यले, घरले र समाजले कुनै पनि बन्धनमा राख्दैन भने त्यो नै स्वतन्त्रता हो।

स्वतन्त्रताको परिभाषा सबैभन्दा पहिला युरोपबाट नै प्रारम्भ भएको थियो। त्यहाँका बिभिन्न बिद्वान  तथा राजनीतिक चिन्तकहरूले स्वतन्त्रता सम्बन्धमा विभिन्न परिभाषा दिएका छन् । जसको आधारमा स्वतन्त्रतालाई दुई प्रकारको मानिएको छ।

एक्काइसौं शताब्दीको विश्वमा जनतन्त्र र लोकतन्त्रको रक्षाका लागि भनेर राज्यहरूले जनतालाई धेरै कुराहरूमा स्वतन्त्रता दिएको छ र दिनु पनि पर्छ। जनमतको कदर गर्दै राष्ट्रहरूले हस्तक्षेप गर्दैनन् जनताको स्वतन्त्रतामा। यसरी जनतालाई पूर्ण रुपमा स्वतन्त्रता प्रदान गरेर राष्ट्र अथवा राज्य लोकतान्त्रिक राष्ट्र बनेको हुन्छ।

(क) नकारात्मक स्वतन्त्रता
जब ब्यक्ती वा मानव जातिलाई कूनै कुराको पनि बन्धन नगरेर पूर्ण रूपमा स्वतन्त्र छोडिन्छ र ऊ आफ्नो इच्छा अनुसार कसैको पनि डर र त्रास नमानी काम गर्दछ भने यसलाई नकारात्मक स्वतन्त्रता भनिन्छ। कसैलाई आफ्नो काममा पूर्ण अधिकार दिने कुरा कसरी नकारात्मक अधिकार हुन्छ भन्ने प्रश्न सृजना हुन्छ
।

यो सम्बन्धमा के भनिन्छ भने जब राज्यले जनतालाई कुनै पनि नियन्त्रण नगरेर पूर्ण स्वतन्त्रता दिन्छ भने त्यस्तो स्वतन्त्रताले जनतालाई दिएको अधिकार र समाजमाथि नै नकारात्मक असर पार्दै समाजको शान्तिपूर्ण बाताबरणलाई नै धरासाही बनाउँछ भने यस्तो स्वतन्त्रतालाई नकारात्मक स्वतन्त्रता भनिन्छ । आजका प्रजातान्त्रिक राज्यहरूमा प्राय सरकारले मानिसका केही स्वतन्त्रतालाई नियन्त्रण गर्न नसक्दा ती राष्ट्रका सरकारहरुले राज्यमा हत्या, हिंसा, बलात्कार उच्चस्तरीय ब्यक्तिहरूको मानहानी जस्ता अन्य अपराधिक गतिविधि सञ्चालन भइरहेकोलाई नियन्त्रण गर्न सक्दैन । घटनालाई अतिरञ्जित बनाई एक प्रकारको समाजमा त्रासदीपूर्ण वातावरण बनाएर नकारात्मक असर पारेको उदाहरणहरु धेरै छन् ।

तसर्थ मानिसको पूर्ण स्वतन्त्रताले यदि समाज र राज्यको शान्तिलाई नै असर पुर्‍याउन सक्छ भने त्यस प्रकारको स्वतन्त्रता लाई नकारात्मक स्वतन्त्रता भनिन्छ ।

(ख) सकारात्मक स्वतन्त्रता
यदि कुनै पनि राष्ट्रले जनताको सम्पत्तिको स्वतन्त्रता र जीवन जीउने स्वतन्त्रता बाहेक अन्य स्वतन्त्रतामा केही नियन्त्रण राख्छ भने यस्तो स्वतन्त्रताले मानिसलाई अनुशासन सिकाउँछ ठूला साना प्रति प्रेम र सम्मान सिकाउदै समाजलाई समृद्धीको पथमा अग्रसर भएको जनता निर्माण गर्दछ भने त्यस्तो स्वतन्त्रतालाई सकारात्मक स्वतन्त्रता भनिन्छ।

उदाहरणको लागि यदि हामीले हाम्रो कक्षा १२ पास गरेको छोरा वा छोरीलाई अब तिमीहरू ठूलो भयौ । अब तिमीहरूलाई आफ्नो जीवन जीउने स्वतन्त्रता छ । बिहान ५बजेदेखि राति १० बजेसम्म स्वतन्त्रता छ तर १० बजेपछि घरमा आउनै पर्छ भन्ने निश्चित नियम भयो भने त्यो छोरा र छोरी नियन्त्रित हुन्छन । जसले भविष्यमा घरपरिवार मा संकट ल्याउन सक्दैन र शान्ति स्थापना गर्ने काम गर्छ भने यस्तो प्रकारको स्वतन्त्रतालाई सकारात्मक स्वतन्त्रता भनिन्छ।

एक्काइसौं शताब्दीको विश्वमा जनतन्त्र र लोकतन्त्रको रक्षाका लागि भनेर राज्यहरूले जनतालाई धेरै कुराहरूमा स्वतन्त्रता दिएको छ र दिनु पनि पर्छ। जनमतको कदर गर्दै राष्ट्रहरूले हस्तक्षेप गर्दैनन् जनताको स्वतन्त्रतामा। यसरी जनतालाई पूर्ण रुपमा स्वतन्त्रता प्रदान गरेर राष्ट्र अथवा राज्य लोकतान्त्रिक राष्ट्र बनेको हुन्छ।

यसरी जनतालाई पूर्ण स्वतन्त्रता दिने राष्ट्रहरु लोकतान्त्रिक त हुन्छन तर देशमा उच्छृङ्खलता बढेर जाने सम्भावना बढी हुन्छ। यस्तो अवस्थामा त्यो स्वतन्त्रता नकारात्मक स्वतन्त्रताको रूपमा परिणत हुन्छ। नकारात्मकता स्वतन्त्रतामा जनताले मनलागी गर्न पाउनेछन्। उनीहरू सानो तिनो काममा पनि सरकारलाई भन्ने अधिकार सम्झेर सरकारको मुख ताक्छन्। सरकारको कामको आलोचना गर्ने पत्रकार र पत्रिकाको जन्म हुन्छ। स्वतन्त्रताको नाममा उनीहरूले जे पनि गर्न सक्छन्।

त्यस्तै गरि जनताले पनि आफूलाई मन नपर्ने मान्छेको मानहानी गर्ने कसैलाई गुण दोष नकेलाईकन देबत्वकरण गर्ने, कसैलाई बेइज्जत गरेर आत्महत्या गर्नसम्म बाध्य पर्ने, स्वतन्त्रताको नाम मा चार बर्षको बालिकादेखि सत्तरी बर्षको बृद्धालाई समेत बलात्कार गर्ने, स्वतन्त्रताको नाममा नेता जनता सबैले असामान्य कृयाकलाप गरि देश र जनतालाई तथा भावी सन्ततीलाई समेत नकारात्मक प्रभाव पारेर सम्पूर्ण समाजलाई नै हरदम नकारात्मक असर पर्ने कामहरू देख्दा जब स्वतन्त्रता सम्बन्धि अधिकारको प्रयोग नकारात्मक प्रभाव तर्फ अग्रसर हुन्छ भने यस्तो अधिकारलाई मानब जातिको रक्षा र शान्ति पूर्ण समाजको निर्माणका लागि र भावी सन्ततीको जीवनलाई सकारात्मक रहेको बनाउनलाई पनि नकारात्मक स्वतन्त्रतालाई भन्दा सकारात्मक स्वतन्त्रतालाई बिश्वको राष्ट्रहरूले अपनाउनु पर्छ जसको लागि राज्यका सरकारहरूले स्वतन्त्रताको नाममा मनपरी गर्नेलाई नियन्त्रण गरेर नै सकारात्मक स्वतन्त्रता प्रदान गर्नु पर्ने सल्लाह बिश्वको राष्ट्रहरूलाई राजनीतिशास्त्रको विद्यार्थीको नाताले दिन चाहन्छु।