समानताको तीज बन्न सकोस्, तडक भडक र भड्किलो होईन !

कुसुम विश्वकर्मा

१६ भदौ, काठमाडौं । तीज हिन्दू नारीहरूले मनाउने एउटा महत्त्वपूर्ण चाड हो । यो चाड भाद्र शुक्ल द्वितियादेखि पञ्चमीसम्म ४ दिन मनाइन्छ । तीजमा भगवान शिवको आराधना गरिनुका साथै नाचगान गरेर मनोरञ्जन समेत गर्ने गरिन्छ ।

नेपाली हिन्दू महिलाहरूद्वारा स्वतन्त्र र आनन्दमय रूपमामनाइने तीज अन्य धर्म र जातजातिका नेपाली महिलाहरूले पनि हर्षोल्लासका साथ मनाउन थालेका छन् ।

आज तीज, यो पर्व मुख्य रूपले नेपालभर मनाईन्छ भने भारतका कुनै कुनै प्रान्तमा मनाइन्छ । भनिन्छ, आद्यशक्ति भगवान शिवकी अर्धाङ्गीनी हिमालय पुत्री पार्वतीले भगवान शिवको स्वास्थ्य तथा शरीरमाकुनै वाधा उत्पन्न नहोस् भनेर पहिलो पटक ब्रत राखेकी थिईन्,त्यो दिन यहि हरितालिका तीजको दिन थियो । त्यसै दिनदेखि आज सम्म हिन्दु नारीहरूले यो पर्व उल्लाहस्मय रुपमा मनाउदै आईरहेको धार्मिक विश्वास छ ।

धार्मिक पृष्ठभुमि
हिन्दू धार्मिक ग्रन्थअनुसार राजा हिमालयले आफ्नी छोरी पार्वतीको कन्या दान भगवान विष्णुसँग गरिदिने वचन पार्वतीलाई मन नपरेपछि आफूले मन पराएको वर पाउन जङ्गल गएर शिवजीको तपस्यागर्न थालिन्। पार्वतीले तपस्या गरेको एक सय वर्ष पूरा भई सक्दा पनि आफूले गरेको तपस्याको फलन पाउँदा एक दिन उनले शिवलिङ्गको स्थापना गरी पानी पनि नपिईकन निराहार व्रत बस्न बसिन् ।

यसरी पार्वतीको कठोर व्रतको कारण शिवजी प्रकट भई ‘चिताएको कुरा पुगोस’ भनी आशिर्वाद दिए पछि शिव पार्वतीको विवाह हुनपुग्यो । त्यो दिनभाद्र शुक्ल तृतियाको दिन थियो। सोही तिथीदेखि हिन्दू नारीहरूले यस दिनलाई उत्सवका रूपमा मनाउन थाले र यो तीजको रूपमा मनाउने चलन पौराणिक कालदेखि चल्दै आएको मानिन्छ।

सामजिक पृष्ठभुमि
आधुनिक समाजमा तीजको महत्वलाई जुन रूपले व्याख्या गरिए पनि यो एक पौराणिक कालदेखि चलिआएको परम्परा हो । सृष्टि र समाज चल्नको लागि पूर्वीय मान्यताअनुसार महिलाहरू विवाहपश्चात् आफ्नो श्रीमानको साथमा उसको घरमा बसी बाँकी जीवन बिताउनु पर्ने हुन्छ ।

यसरी आफू जन्मेको घर, मातापिता, भाईबहिनी, इष्टमित्र र समाज चटक्क छोडी पराई घरमा जीवन विताउँदा आउने माइतीको यादलाई कमीगर्ने एउटा अवसरको रूपमा तीज पर्वको गहन महत्व रहेको छ।

तीजमा महिलाहरूलाई मीठा मीठा भोजनका परिकारहरू खुवाइन्छ, नयाँ लुगा कपडा दिइन्छ। महिलाहरूलाई पराईघरको विभिन्न जिम्मेवारी, तनाव, साथै माइतीको सम्झनाको खाडललाई कमगर्न यो पर्वको ठूलो भूमिका रहेको छ।तीजमा विवाहित महिलाहरू आफ्नो लोग्नेको दीर्घायुको कामनागर्दै ब्र्रत बसी नाचगान र मनोरञ्जन गर्छन् भने अविवाहिताहरु सुयोग्य वरको आशा राखीब्रत बस्छन्।

नेपाली जनजीवनको सामाजिक, धार्मिक, सांस्कृतिक आदि पहिचान व्यक्त गर्ने यो पर्वले नेपाली महिलाहरूको इतिहासलाई बोकेको छ

ब्रतको समयमा महिलाहरूले तीजको ब्रतकथा सुन्ने र समापनमा पूजा लगाई ब्राह्मणब्राह्मणीहरूलाई दान दक्षिणा गर्ने चलन रहेको छ । तीजको ब्रत अन्य ब्रतभन्दा फरक ढंगले लिइन्छ।  तर, हिजो आज तीज भड्किलो हुँदैछ भने तीजको रमझममा पनि पश्चिमेली शैली मिसिन थालेको देखिन्छ । फलस्वरूप तीज केही उत्ताउलो समेत हुन थालेको र यसको मौलिकता पनि हराउन थालेको पुराना बुढापाका बताउँछन् ।

तीज यही बेलादेखि सुरु भएको भन्ने ठ्याक्कै मिति निर्धारण त गर्न सकिँदैन तैपनि यो भारत वर्ष विशेष गरीउत्तर भारत एवं नेपालमा पौराणिक कालदेखि नै चलिआएको बुझ्न सकिन्छ । तेसो त विशेष गरी तीज भारतमा भन्दापनि नेपालमै बढी चलेको पर्व हो ।

नेपाली समाजमा यो पर्वको मौलिक स्वरूप विकास भएको हुनाले तीज विशुद्ध नेपालीपर्व हो र यो नेपालका महिलाहरूले मात्र मनाउँछन् भन्न सकिन्छ । नेपाली जनजीवनको सामाजिक, धार्मिक, सांस्कृतिक आदि पहिचान व्यक्त गर्ने यो पर्वले नेपाली महिलाहरूको इतिहासलाई बोकेको छ जुन विभिन्न रूपले यो पर्वमार्फत प्रकट हुन्छ ।

पहिलेको तीज
आमा, हजुरआमाहरुको पालाको तीजको रमझम अहिलेको तीज भन्दा धेरै फरक थियो । जसलाई अहिले पनि अधिकांशले आकाश पातलको फरक छ भन्छन् ।यता, रामेछाप घर भएकी भविसरा कडेल विगत १५ बर्षदेखि काठमाडौंमा बस्दै आएकी छिन् ।

उनी भन्छिन्,पहिले नेपाली महिलाहरू आत्मनिर्भर तथा स्वावलम्बी नहुँदा एक दिन भएपनि मीठो-मसिनो ख्वाउन माइती पक्षकाहरू लामो समयदेखि दरको जोहोमा जुट्थे भने चेलीबेटीहरू पनिमहिनौं अगाडिदेखि पर्खेर बस्थे, अनित्यहीदिनलाई उनीहरू आफ्नो बर्षदिनको दुखपोख्ने र स्वतन्त्र रूपले रमाउने दिनका रूपमा उपभोग गर्थे ।

सासूले खटाउने संस्कारबाट आएका नेपाली महिलाले एकैदिन भएपनि राम्रो लाउने, मीठो खाने, स्वतन्त्र हुने अनि मनका गुनासोे खोल्दै धक फुकाएर नाचगान गर्ने, माइत आउने दिदीबहिनी भेट्ने भएकाले यो पर्व नेपाली महिलाको आत्मीयपर्व हो जसको पर्खाइमा उनीहरू हुने गर्थे । उनी भन्छिन्, अहिले तीज आउनु भन्दा करिब महिनादिनदेखि दर खान्छन्, न तीज आको जस्तो लाग्छ, न तीजको महत्व नै छ ।

तीज कार्यक्रमको समय अवधिप्रतिवर्ष लम्बिंदै छ भने अनावश्यक रूपले खर्चिलो समेत बन्दै

तेसो त पछिल्लो समय टेलिफोन र सामाजिक सञ्जाल लगायतका प्रविधिको सहयोगबाट बोलाइएको निमन्त्रणाबाट पनि चेलीहरू माइती आउने गर्दछन् । माइती लिन नआए घरबाट नपठाउने भन्ने चलनमा आजभोलि परिवर्तन आएको छ । यस्ता पुरातनवादी सोचहरूलाई भने समयसँगै हटाउन सकेको खण्डमा तीजपर्वको महत्व झनै बढ्दै जाने देखिन्छ । तीज र माइतीबीच अन्योन्याश्रित सम्बन्ध रहने भएकै कारण होला तीजमा कामकाजी महिलाहरू पनि समय मिलाएर भए पनि माइत जाने गर्दछन् ।

तर विगतमा बुहारीलाई परिवारको सदस्यका रुपमा भन्दा पनि घरमा काम गर्ने मान्छेको रुपमा हेरिन्थ्यो । उनीहरुप्रति परिवारका कुनैपनि सदस्यहरूले माया र आत्मीयता दर्शाउँदैन थिए । बुहारीलाई खालीकर्कस गालीगरिन्थ्यो, दुःख र पीडा दिइन्थ्यो । तसर्थ आफूले वर्षभरी भोगेका तीदुःख र पीडाहरूलाई व्यक्तगर्ने माध्यम भनेको चेलीहरूका लागि तीज नै थियो । हिजो आज भने त्यो सोचाईमा धेरै हदसम्म कमी आएका कारण महिलाहरू आफ्नो व्यक्तिगतदुःख र गुनासाहरू भन्दापनि समसामयिक विषय, राजनीतिक र सामाजिक क्रियाकलापहरूलाई गीतका रुपमा प्रयोग गरेर तीज मनाउन थालेका छन् । यसबाट तीजपर्वको महत्वझनै बढ्दै गएकोे सबैको बुझाई छ ।

अहिले तीजको धार्मिक पक्ष भन्दा पनि अन्य पक्षहरूलाई नै बढी जोड दिएजस्तो देखिन्छ । हिजो आज तीज पर्वका सन्दर्भमा नितान्तभिन्न संस्कृतिको विकास भइरहेको छ ।त्यो तपाई हामी सबैले प्रत्यक्षहाम्रो समाजमा देखिरहेका छौ ।
पारिवारिक जमघटमा मात्रनभई सामाजिक, राजनैतिकतथा संस्थागत रूपमा समेत आयोजनागरिने तीज कार्यक्रमको समय अवधिप्रतिवर्ष लम्बिंदै छ भने अनावश्यक रूपले खर्चिलो समेत बन्दै गइरहेको छ । तीजको प्रमुखपक्षगौण बन्दै अन्यपक्षले प्रमुख स्थानपाउँदै गइरहेको देख्दा यो पर्व नै विकृत हुने हो कि भन्ने आशंकाले चिन्तित हुनु स्वाभाविक देखिन्छ ।

विशेष त तीजपर्वलाई नेपाली नारी दिवसको रुपमा सदियांै देखि मनाउन थालिएको हो । तर आजभोली तीज पर्व मौलिक संस्कृति, परम्परा र रितीरिवाज भित्रको भन्दाअलि फरक बन्दै गएको छ, जस्तो कि उत्ताउला गीत संगीत सहितको महंगा महंगा पहिहन र गरगहनाको प्रदर्शन व्यापक रुपमा फेशन जस्तै भाको छ ।

यसपटकको तीज समानताको तीजबन्न सकोस, ताकीगाउँमा बसेर घाँस दाउरा, डोको नाम्लो ,ढिकी जाँतो र मेलापात गर्ने नारीको पनि तीज बन्न सकोस, तडक भडक र भड्किलो होईन, सभ्य, सरल र संस्कृतिको तीजबन्न सकोस भन्दै समस्त देश तथा बिदेशमा बस्ने दिदीबहिनी,दाजुभाईहरुमा हरितालिका तीजपर्वको पावन अवसरमायहाँहरुको सुस्वास्थ्य, दिर्घायु र उत्तरोत्तर प्रगतिको लागि नेपालबहस टिमको तर्फबाट हार्दिक मंगलमय शुभकामना !