लौ हेर्नुहोस्, यस्तै छन् हाम्रा राष्ट्रदेव पशुपतिनाथ

♦ चन्द्रमणि गौतम

विदेशमा रहेबसेका नेपाली वन्धुहरू, स्वदेशमा भन्दा विदेशमा धेरै महत्व र आकर्षण पाएको श्री पशुपतिनाथको मन्दिरबारे विदेशीले सोधे भने तपाई के बताउनु हुन्छ । यो अप्ठ्यारो तपाईलाई नपरोस् भन्ने उद्देश्यले यो आलेख प्रस्तुत छ ।

नेपालका श्री पशुपतिनाथ चारधामका पनि शीर तीर्थ भएको हुनाले भारतका चारै धामको तीर्थाटन गरेपनि पशुपतिनाथको दर्शन नगरेसम्म त्यस्तो तीर्थाटन अधुरो र अपूरो मानिन्छ । त्यसैले चारधाममध्ये पशुपतिनाथको महत्व सर्वाधिक रहेको छ ।

हालको मन्दिर सत्राैं शताब्दीमा राजा भूपतिन्द्र मल्लले बनाएका हुन् । त्यो बेलादेखि ३५० वर्षयता आजसम्म दक्षिण भारतका भट्ट पूजारीहरूले सूनको गजुर र चाँदीका पाताको भित्तो भएको यस मन्दिरको मूल पूजा गर्दैआएका छन् । केरला राज्यका नम्बुदिरी ब्राम्हणहरूलाई आदि शंकराचार्यका प्रयासमा पशुपतिनाथको पूजा सञ्चालनमा लगाइएको इतिहास पनि छ ।

पशुपतिनाथ विश्वभरिका हिन्दुहरूको धार्मिक आस्थाको केन्द्रमात्र नभएर हजारौं मानिसले गुजाराको बाटो पाएको आर्थिक केन्द्र हो । त्यहाँ एउटा माग्नेले पनि महिनाभरिमा दशहजार रुपैयाँ, चामल आदि बनाउँछ । भट्ट, भण्डारी, अन्य पूजारी, फलपूmल, रुद्राक्ष, देवीदेवताका मूर्ती, माला आदिका व्यापारीहरू, रेष्टुराँवाला, झाडु–बडारु, लास सद्गति गराइदिने ब्राम्हणहरू, साधु–सन्त, भिखारी गरेर त्यहाँ हजारौँले आफ्नो जीवन चलाएका छन् । पशुपतिनाथ युनेस्कोले विश्व सम्पदा सूचीमा सूचीकृत गरेको अद्वितीय धार्मिक–सांस्कृतिक संग्रहालय हो । शिवरात्री, तीज र बालाचतुर्दशीमा त एकैदिन सात लाखसम्म भक्तजनको ओइरो लाग्ने गरेको छ ।

इस्वी संवत ४०० तिर अस्तित्वमा आएको भनिएको यो मन्दिर एशिया महादेशकै पुरानो मन्दिरमध्येमा पर्छ । हालको मन्दिर सत्राैं शताब्दीमा राजा भूपतिन्द्र मल्लले बनाएका हुन् । त्यो बेलादेखि ३५० वर्षयता आजसम्म दक्षिण भारतका भट्ट पूजारीहरूले सूनको गजुर र चाँदीका पाताको भित्तो भएको यस मन्दिरको मूल पूजा गर्दैआएका छन् । केरला राज्यका नम्बुदिरी ब्राम्हणहरूलाई आदि शंकराचार्यका प्रयासमा पशुपतिनाथको पूजा सञ्चालनमा लगाइएको इतिहास पनि छ ।

आजको रुपको पशुपतिनाथभन्दा पहिलेको आदि पशुपतिनाथका पालामा जंगलै जंगल भएको एक स्थानमा चर्न आएको एक गाईले आफ्ना थुनबाट सँधै दूध निकालेर धारा चढाउने गरेको गौ–प्रसङ्ग छ । गोपालराज वंशावली अनुसार लिच्छवी राजा सुपुष्पदेवले ईश्वी ७५३ मा यो मन्दिर बनाएका थिए भन्ने लिच्छबी प्रसङ्ग पशुपतिनाथसँग गाँसिएको छ । अर्को प्रसंगअनुसार सुपुष्पदेवभन्दा पहिले नै यो मन्दिर इस्वी १०९९ देखि ११२६ का बीच निर्माण गरिएको पनि भनिन्छ ।

पशुपति क्षेत्रका २ सय ५१ वटा राजगुठी छन् र ती मध्ये १ सय १५ को मन्दिरसँग प्रत्यक्ष तालुक र सरोकार राखेका छन् । १ सय ३६ गुठीले पशुपतिनाथको धार्मिक, सांस्कृतिक र सामाजिक कार्यसँग सरोकार राखेका छन् । राजगुठीले त्यस क्षेत्रमा ४ सय ९३ वटा जात्रा चलाउँछ । पशुपतिनाथ भण्डार, अमालकोट कचहरी र जयबागेश्वरीले ९५ वटा जात्रा चलाउँछन् । तर पशुपतिनाथका गुठीहरूको विवरण र अभिलेख भने कतै पाइँदैन । राजगुठीमा जम्मा रहेको १ अर्ब ५० करोड रुपैयाँभन्दा बढीको अक्षय कोषले सबै राजगुठीहरूको अक्षयकोषमा रहेको रकम ठूलै होलाजस्तो छ । पशुपतिनाथका गुठी जग्गाबाट भएको आयस्तामा मद्दती खातामा ७ करोडजति रकम रहेको छ ।

पशुपतिनाथको सम्पत्ती :-

पशुपतिनाथको सम्पत्तीबारे एकमुष्ट अभिलेख त छैन, यसको खर्बौंको सम्पत्ती छ भन्नेमा पनि विवाद छैन । २०४४ सालमा स्थापित पशुपति क्षेत्र विकास कोषका नाममा ७ सय ५७ रोपनी जग्गा र उसको मातहत कार्यालयको नाममा ४ हजार ४ सय १३ रोपनी जग्गा छ । कोषले बसोबास गराएको १ सय ३० रोपनी जग्गा बाहेक अरू जग्गाको सदुपयोग हुनसकेको छैन । नागरिक उड्ड्यन प्राधिकरण र गल्फ क्लबले उपयोग गरेको १ हजार ४ सय रोपनी जग्गा पनि पशुपतिनाथकै हो । तर यसमा मोही लागेको छ । अत्यन्त नगण्य र हास्याँस्पद दरको कुत रहेको हुनाले उक्त जग्गा सित्थैजस्तो उपभोग भइरहेको छ । सूचना विभाग र तिलगंगा आँखा अस्पतालले उपयोग गरेका सयौं रोपनी जग्गा पनि पशुपतिनाथकै हो ।

पशुपति क्षेत्रका २ सय ५१ वटा राजगुठी छन् र ती मध्ये १ सय १५ को मन्दिरसँग प्रत्यक्ष तालुक र सरोकार राखेका छन् । १ सय ३६ गुठीले पशुपतिनाथको धार्मिक, सांस्कृतिक र सामाजिक कार्यसँग सरोकार राखेका छन् । राजगुठीले त्यस क्षेत्रमा ४ सय ९३ वटा जात्रा चलाउँछ । पशुपतिनाथ भण्डार, अमालकोट कचहरी र जयबागेश्वरीले ९५ वटा जात्रा चलाउँछन् । तर पशुपतिनाथका गुठीहरूको विवरण र अभिलेख भने कतै पाइँदैन । राजगुठीमा जम्मा रहेको १ अर्ब ५० करोड रुपैयाँभन्दा बढीको अक्षय कोषले सबै राजगुठीहरूको अक्षयकोषमा रहेको रकम ठूलै होलाजस्तो छ । पशुपतिनाथका गुठी जग्गाबाट भएको आयस्तामा मद्दती खातामा ७ करोडजति रकम रहेको छ ।

भक्तजनले चढाएको रकमबाट सुन खरिद गरेर मन्दिरको माथिल्लो तलाको मूल ढुकटीमा राख्ने गरिन्छ र अन्य धातुका सामग्रीहरू मन्दिरको दक्षिणतिर रहेको ‘बम्बै ढुकुटी’ मा राखिन्छ । तर २०१८ सालभन्दा अगाडि भक्तजनले चढाएको भेटीको कुनै अभिलेख छैन ।

पशुपति क्षेत्र विकास कोषले २०१८ सालदेखि आजसम्म मूल ढुकुटीमा जम्मा हुन आएको सूनचाँदी र बम्बै ढुकुटीमा २०५५ सालदेखि दाखिला भएको तामा, पित्तल, काँस, स्टिल र ढलौटको तौलसहितको सूची सार्वजनिक गरेको छ । मूल ढुकुटीमा ३० करोडभन्दा बढीको सूनचाँदी र करिब १ करोड रुपैयाँ बराबरका धातुहरू छन् । धेरै सामान भएको र ठाउँ साँघुरो भएको हुनाले अब जम्मा हुने धातुको लागि राख्ने समस्या भएको बताइन्छ । पशुपति क्षेत्र विकास कोषमा जग्गाका अतिरिक्त पर्यटक शुल्क, दान, विशेष पूजा र भेटीघाटीबाट करोडौँको आम्दानी प्राप्त हुनेगरेको छ । यस्तो रकम वर्षमा १५ करोड रुपैयाँसम्म हुनसक्छ ।

तिरुपति बालाजी

‘तिरुमल वेंकटेश्वर मन्दिर’ भनिने भारतको तिरुपति बालाजी (भगवान विष्णु) मन्दिर विश्वकै सबभन्दा धनाढ्य मन्दिर हो । आन्ध्रप्रदेशको चित्तोर जिल्लाको तिरुपतिमा पर्ने यो मन्दिर हैदरावादबाट ६ सय किलोमिटर र चेन्नईबाट १३८ कि.मि. टाढा रहेको छ । यस मन्दिरमा दैनिक ५० हजारदेखि १ लाख भक्तले दर्शन गर्छन् । मन्दिरमा ६ वटा कालमा पूजा आराधना हुनेगर्छ— उषाकाल आराधना, प्रातकाल आराधना, मध्यान्हिका आराधना, अपरान्ह आराधना, सन्ध्याकाल आराधना र अर्धरात्री आराधना ।

तिरूपति मन्दिरमा भक्तले चढाएका गहनामात्र आठ टन छन् । सन् २०१३ मा यसको वार्षिक आम्दानी भा.रू. ६ सय ५० करोड पाइयो । सोही वर्ष भक्तजनले चढाएको ६४ हजार ७ सय ६० किलोग्राम कपाल बिक्रीबाट मात्र मन्दिरले भा.रू. १०७ करोड आम्दानी गरेछ । २०१२ को भन्दा ०१३ को कपाल बिक्री आम्दानी कम हो रे ।

मन्दिरमा मूख्य ‘बेरम’ अर्थात देवताका मूर्ती छन्— ध्रुब बेरम वा मूलाविराट, कौतुक बेरम अथवा भोग श्रीनिवास, स्नापन बेरम अर्थात उग्र श्रीनिवास, उत्सब बेरम, बली बेरम अर्थात कोलुभु श्रीनिवास ।

तामील भाषामा ‘श्री’ लाई ‘तिरू’ भनिन्छ । ‘तिरू’ वा ‘श्री’को अर्थ लक्ष्मी हो । यसर्थ ‘तिरूपति’ भन्नाले लक्ष्मीपति वा विष्णु हो । तिरूपति मन्दिरमा भक्तले चढाएका गहनामात्र आठ टन छन् । सन् २०१३ मा यसको वार्षिक आम्दानी भा.रू. ६ सय ५० करोड पाइयो । सोही वर्ष भक्तजनले चढाएको ६४ हजार ७ सय ६० किलोग्राम कपाल बिक्रीबाट मात्र मन्दिरले भा.रू. १०७ करोड आम्दानी गरेछ । २०१२ को भन्दा ०१३ को कपाल बिक्री आम्दानी कम हो रे ।

यो मन्दिरबाट ठेकेदारहरूले करोडौँ रुपैयाँको ट्रकका ट्रक तुलसी लगेर आयुर्वेद कम्पनीहरूलाई बेच्छन् । सिंहदरबार वैद्यखानाले तुलसी चिया बनाउने क्रममा देशभित्रकै सीमित आपूर्तिले नपुगेर तिरुपति बालाजीमा चढाएर सेलाएको तुलसी ट्रकका ट्रक ल्याउने गरेका थिए ।