जनताले खोजेकाे राजनीतिकाे वैकल्पिक बाटो

♦ यज्ञप्रसाद भट्टराई

हामी भन्दा अलि समय अघि जन्मिएका र २०४६ साल भन्दा अघिको देशको राजनीतिक अवस्था अध्ययन गर्न भ्याएका अग्रजहरुबाट अहिले सुनिन थालेको नयाँ विचारलाई यस लेखमा जस्ताको तस्तै उतार्ने प्रयासमा छु ।

हुन त सत्य कुरा बोल्न र सत्य कुरा लेख्न अहिले अघोषित प्रतिबन्ध लागेको अवस्था छ । तर पनि सुनेका, देखेका र भोगेका कुराहरु शब्दमार्फत शेयर गर्दा मन हलुङ्गो हुन्छ । २०४६ साल भन्दा अगाडि राजनीतिक प्रतिबन्ध थियो, यो सबैमा जगजाहेर भएकै कुरा हो । यसले राजनीतिक दलहरुलाई प्रतिबन्ध लगाईएको थियो भने नागरिकका राजनीतिक अधिकारहरु हनन भएका थिए । बोल्न, लेख्न र सभा सम्मेलनहरु गर्न पाउने अवस्था थिएन । यसको बारेमा बेलिबिस्तार लगाउनुको कुनै अर्थ छैन ।

तर पनि सुशासन र अनुशासनमा ०४६ पूर्वको समय नेपालको ईतिहासमै राम्रो र बर्णन गर्न लायकको थियो । कामै नगरी भत्ता पकाउने कर्मचारीहरुलाई सजिलो पक्कै थिएन, भाषण नगरी भात नरुच्ने तथाकथित नेताहरुलाई पाच्य थिएन तर पनि गरिखोनहरुका लागि सजिलो देश थियो नेपाल । देशका होनहार युवाशक्ति २०४६ पछि जसरी ग्वारग्वारती बिदेश हानिए तिनै युवाहरुलाई यहि देशमा रोक्न सकेको भए र भएका उद्योगधन्धा-कलकारखानाहरुलाई जोगाउन मात्रै सकेको भए पनि आज हामी धेरै माथि उक्लिसकेका हुन्थ्यौं ।

तर २०४६ पछि उम्रिएका नेता र दल बिशेषमा यो बिषयमा कुनै चासो थिएन । थियो त कसरी जनतालाई फकाउने, थर्काउने, डरत्रास र लोभमा पारेर आफ्नाे दलको सदस्य बनाउने, आफ्नाे दलमा भोट होल्न लगाउने अनि आफु सत्ताको सिंहासनमा चढेर तिनै जनता माथि रजाई गर्ने । यी बिषयहरुले गर्दा देशमा भएका उद्योगधन्धा र कलकारखानाहरु यिनै नेता भनाउँदाहरुले बिस्तारै धरासायी बनाउदै लगे । ०४६ सम्म आईपुग्दा देशमा स्थापित धेरै ठूला कलकारखानाहरुमा हजारौं नेपालीहरुले रोजगारी पाएका थिए । अझै धेरै कलकारखाना खोलेर बेरोजगार जनशक्तिलाई रोजगार दिन सकिन्थ्यो ।

तर देशले दलको सरकार पायो जनताको सरकार पाएन । जनताले आशा गर्दै गए । आम नागरिक अरुण तेश्रो र कालिगण्डकीको सपना देख्दै निदाउथें, अनि ट्रली बस र बाँसबारी छालाजुत्ता कारखाना हराउदै ब्यूझन्थे । देशमा कलकारखाना हराउदै गए । कलकारखानाका ठाँउमा नयाँ नयाँ नेताहरु र ती नेताका विश्वापात्रहरुले ती ठाउँहरुमा कब्जा जमाउदै गए ।

नेपालीलाई बिदेश पठाउने हैन विदेशीलाई कामदारको रुपमा नेपाल भित्र्याउने थुप्रै संभावनाहरु थिए । रोजगारीका अवसर सृजना गरेर नेपाललाई बैदेशिक रोजगारको केन्द्र बनाउन सकिन्थ्यो । नेपाललाई पर्यटनको माध्यमबाट संसारभरी चिनाउन सकिन्थ्यो । तर परिवर्तनले परिवर्तन पूर्वका धरोहरहरुलाई हेर्न सकेन । जोगाउन सकेन । चिन्न सकेन । चिन्यो त केवल जनताले नेता र नेताले पार्टी र कार्यकर्ता । नेपालमा एउटा उखान थियो त्यो चरितार्थ गरिदिएका छन् आजका महान राष्ट्रवादीहरुले । “पाडो खानेले बाच्छो छोडदैन, तिहुन चाख्नेले चोखो राख्दैन ।”

जनताको परिवर्तनको आँधीबेरीलाई पञ्चायतले थेग्न सकेन, ढल्यो । ब्यवस्था ढल्यो, विचार ढल्यो, ठिकै भयो । जनताले पञ्चायत रुचाएनन् । पञ्चायती नेतृत्वले जनताका आवाजलाई सम्बोधन गर्न सकेनन् । राजा जनताका भन्दा बढी पञ्चका भए । त्यहि भएर २०४६ सालमा जनताले चाहेको ब्यवस्था आयो । दलहरुको नेतृत्वमा सरकारहरु बने । फेरिदै गए ।

नसक्नेले नेताका आश्वासन खाए, भात खाए, लात खाए । कसैकसैले बालुबाटार खाए, रत्नपार्क र टुडिखेल खाए, रिसोर्ट र जंगल खाए त्यो पनि नपाउने जनताका छोराछोरीले बम खाए, गोली खाए, आश्वासनका भोली खाए । कति पहाडका कुना, कन्दारा, खोंच र भिरमा च्यापिए, कति गाडी घोडा र दन्किरहेको आगोमा सल्किए, देश र जनताकै खातिर कति बालबच्चा टुहुरा भए, कति कति छोरीचेली बिधुवा भए, अंगभंग भएर बाँचेकाहरु काल पर्खदैछन् ।

जनताले एउटालाई हेरे, अर्कोलाई फेरे । एउटाबाट आशा पुरा नहुने देखेपछि अर्कोलाई चुन्नु स्वभाबिकै हो । तर देशले दलको सरकार पायो जनताको सरकार पाएन । जनताले आशा गर्दै गए । आम नागरिक अरुण तेश्रो र कालिगण्डकीको सपना देख्दै निदाउथें, अनि ट्रली बस र बाँसबारी छालाजुत्ता कारखाना हराउदै ब्यूझन्थे । देशमा कलकारखाना हराउदै गए । कलकारखानाका ठाँउमा नयाँ नयाँ नेताहरु र ती नेताका विश्वापात्रहरुले ती ठाउँहरुमा कब्जा जमाउदै गए ।

देशको मुहार फेर्ने अठोटका साथ राजधानी छिरेका कैयौं नेता गाँउमै नफर्कि त्यतै अस्ताए । कतिले आफुलाई भाग नपुगेपछि फेरी जनताका छोराछोरीलाई बोक्नै नसक्ने बन्दुक र बारुदको भारी बोकाए । आफु भारतको चम्चागिरी गर्दै सोझासिधा जनताको छोराछोरीलाई एक आपसमा मर्न र मार्न बाध्य तुल्याए । जसको उपलब्धि उनीहरु अहिले उपभोग गरिरहेका छन् । सक्नेले प्रधानमन्त्री खाए, मन्त्री खाए, जी.एम. खाए, सरकारी रकमको सकेजति सदुपयोग गरे, दुरुपयोग गरे ।

नसक्नेले नेताका आश्वासन खाए, भात खाए, लात खाए । कसैकसैले बालुबाटार खाए, रत्नपार्क र टुडिखेल खाए, रिसोर्ट र जंगल खाए त्यो पनि नपाउने जनताका छोराछोरीले बम खाए, गोली खाए, आश्वासनका भोली खाए । कति पहाडका कुना, कन्दारा, खोंच र भिरमा च्यापिए, कति गाडी घोडा र दन्किरहेको आगोमा सल्किए, देश र जनताकै खातिर कति बालबच्चा टुहुरा भए, कति कति छोरीचेली बिधुवा भए, अंगभंग भएर बाँचेकाहरु काल पर्खदैछन् ।

बिरालोले कण्ठी झुड्याए भनेपछि मुसाहरु लुरुलुरु बिरालाको अघि लागे जस्तो जनताहरु जनआन्दोलनमा अघि लागे । नेताहरुले कोठामा बसेर जनतालाई हौसला प्रदान गर्दै रहे । जनताहरु दिनदिनै आन्दोलनमा मर्दै गए । बीचबीचमा कसैकसैले बयलगाडामा चढेर अमेरिका जानेहरुको अभिष्ठतालाई ब्यङ्ग्य गर्दै रहे ।

हे कृष्ण ! यो दर्दनाक अवस्थाबाट पार लगाईदेउ भनी अदृष्य शक्तिलाई पुकार्दैछन् । पर सडकमा नागरिकको आवागमनलाई नै प्रतिबन्ध लगाउदै महारानीहरुको सवारी चलेको हेर्दै मुस्कुराउछन् त कहिले सकिनसकी उठेर गएर समातेर पाहा पछारे झै पछारौं झै गरेर मुर्मुरिन्छन् । देशमा परिवर्तनको सपना साँचेकाहरु अहिले पनि बिकास आउने आशामा बिहानी सूर्यलाई नमस्कार गर्छन्, सूर्यमार्काहरुलाई तिरस्कार गर्छन् ।

हजारौ नेपालीले आफ्नाे ज्यानको आहुती दिई सकेपछि पहिला आफैले मिल्क्याएर गएको जड्यौरी भिर्न, विदेशीले लगाएको गुन तिर्न नेताहरु एकै ठाँउमा भेला भए । कोही जंगलबाट गर्जदै निस्किए कोही शहरबाट तर्सदै निस्किए । कोही डराई डराई निस्किए त कोही कराई कराई निस्किए । निस्किए फेरी हामी देशलाई अब धोका दिने छैनौ, जनताको विश्वास तोडने छैनौं भन्दै जनतासामु गोहीको आँसु झार्दै निस्किए । बिरालोले कण्ठी झुड्याए भनेपछि मुसाहरु लुरुलुरु बिरालाको अघि लागे जस्तो जनताहरु जनआन्दोलनमा अघि लागे । नेताहरुले कोठामा बसेर जनतालाई हौसला प्रदान गर्दै रहे । जनताहरु दिनदिनै आन्दोलनमा मर्दै गए । बीचबीचमा कसैकसैले बयलगाडामा चढेर अमेरिका जानेहरुको अभिष्ठतालाई ब्यङ्ग्य गर्दै रहे ।

देशमा राष्ट्रिय गान फेरियो, क्रिस्चियानीटी अपनाईयो । धर्म, संस्कार, परम्परा माथि धावा बोलियो, फेरी तराईका जनताका टाउको फोरियो । मुलुकले गणतन्त्र पायो । नेताले पालैपालो कुर्सी, पद र प्रतिष्ठा पाए । आखिरीमा फेरी जनताले महंगी पायो, अभाव पायो, अन्याय पायो, आफैले बनाएको सरकारबाट बोक्नै नसक्ने गरि करको भारी पायो ।

जे होस् जनताको भावनालाई सबैले कदर गरे । राजा र दलहरु मिलेर मरिसकेको मुर्दालाई घाटबाट फिर्ता ल्याईयो । सुनपानी छर्किएर र कृतिम अक्सिजन लगाएर चल्नसक्ने बनाईयो । त्यसैको आडमा त्यसपछिका परिवर्तनले मान्यता पाउदै गयो । मरिसकेको संसदबाट फेरी भरभराउदा मन्त्री र प्रधानमन्त्री जन्मिए । जंगलबाट ल्याईएका बहुमुल्य उपहारहरुलाई सिंहदरबार भित्र सजाईयो । देशमा राष्ट्रिय गान फेरियो, क्रिस्चियानीटी अपनाईयो । धर्म, संस्कार, परम्परा माथि धावा बोलियो, फेरी तराईका जनताका टाउको फोरियो । मुलुकले गणतन्त्र पायो । नेताले पालैपालो कुर्सी, पद र प्रतिष्ठा पाए । आखिरीमा फेरी जनताले महंगी पायो, अभाव पायो, अन्याय पायो, आफैले बनाएको सरकारबाट बोक्नै नसक्ने गरि करको भारी पायो ।

यी त थोरै लेखिएका कुराहरु मात्रै हुन । देखिएका कुरा मात्रै हुन । देशमा केही गरौं भन्ने सोच भएका र हिम्मत भएका युवाहरुलाई विदेश पलायन गराउन सक्नु पनि अहिलेको राज्य ब्यवस्थाको महत्वपूर्ण उपलब्धि हो । जसका कारण देशमै भएका महत्वपूर्ण उद्योग तथा कलकारखाना बन्द हुन पुगे । देशका ८० लाख भन्दा बढी नेपाली जनशक्ति विदेशीका नोकर र कारिन्दा बन्न पुगे । देशमा अपराधिकरण बढदै गैरहेको अवस्थालाई उपयोग गर्दै बिदेशीले नेपाली भूमिमा आँखा गाडन थालिसके । एकदुई वटा अस्त्र त फालिसक्यो । आफुले किनेका नेता र आफुले बनेको जालमा भारतले नेपाललाई पार्न आटिसक्यो । यो सबै नेपाली नेतृत्वको अकर्मण्यताको द्योतक बाहेक केही होईन ।

गाउँमा अहिले पनि जनताहरु नेता आउने बाटो पर्खिरहेका छन् । चुनावताका देखाएका आश्वाशनका पोका पाउने आशामा छन् । नेताले बोकेर ल्याएका बिकास कस्तो होला भनेर आँखा बाटामै ओछ्याईरहेका गाँउका बृद्धबृद्धाहरुलाई, गाँउमै सिंहदरबार लिएर आउछन् भनेर माला उनेर बसेका दलका कार्यकर्ता र सरकारले बाडीरहेको बेरोजगार भत्ता पाउने आशामा बसेका नवयुवायुवतीहरुका आँखा ओईलाउने अवस्था आईसक्दा पनि जनताका लागि बिकास बोकेर ल्याउछु भनेर जनताको आशा, भरोषा र विश्वास लिएर काठमाडौं खाल्डो छिरेका हजारौं नेताहरु अहिले पनि कहिले बालुवाटार त कहिले टुडिखेल, कहिले गोकर्ण रिसोर्ट त कहिले रंगशालामा जनतालाई स्थापित गराउन खोजिरहेका छन् ।

कति त असाध्यै भाग्यमानी रहेछन् बाग्मतीको निर्मल जलले आफ्नाे कपटपूर्ण शरीरलाई चोख्याउदै आर्यघाटको साझा चितामा डढ्न पाए । कतिले आफु मात्रै होईन छोरालाई पनि सगरमाथा चढाउन भ्याए । ह्याट्रिक हुनेगरी बुहारी भित्र्याउनेदेखि अर्काको परिवार रित्याउनेसम्मका उद्योगपतिहरुको उद्योग प्रतिष्ठान अहिले पनि हाउसफुल रुपमा चलिरहेको छ । कति अझै पनि कतै पालो आउलाकी भन्दै आफ्नै भित्र आफ्नाे भाग्य खोज्दैछन् भने कतिले डकार आउञ्जेल घिचिसकें । जनतालाई ऋणैऋणले थिचिसकें । सरकारी, निजी र खोलाका बगर पनि नभनी सबै घिचिसके । जनतालाई करको भालाले रोपिसके । आफु बिरुद्ध बोल्न मुखमात्रै खोल्नेहरुलाई बन्दुकका कुञ्जाले ठोकिसके ।

देशै बिरामी भएको अवस्था, तिनलाई चलाउने पाईलट बिरामी भएको अवस्था, जनताको भावनामा तुषारापात भएको अवस्था, गरिबीको दर बढदै गएको अवस्था, मुलुकमा कर बढदै गएको अवस्था, सरकारप्रति जनताको भर मर्दै गएको अवस्थामा २०४६ अघिको सुशासन र २०४६ पछिको स्वतन्त्रतालाई प्mयूजन गरेर नयाँ जनहितकारी राज्य ब्यवस्थाको परिकल्पना गर्न सक्नु नै आजको अपरिहार्य आवश्यकता त भएको हैन भन्ने बिषयमा बजारमा बहस चल्न थालेको देखिन्छ ।

जनताले विश्वास गुमाए, नेताले हैसियत र धैर्यता गुमाए । जनताले सपना गुमाए, नेताले आफ्नाे जिम्मेवारी गुमाए । जनताले दिएको विश्वास, जनताका सपना माथि परेड खेलेर नेताले आफ्नाे नालायकीपनाको दर्बिलो उदाहरण नेपाली सामु पस्किदिए । हामीले पटक गुमायौं । देशले दशक गुमायो । देश अपराधिकरणको चंगुलमा फस्यों । अपराधीलाई संरक्षण गर्ने कार्यमा राजनीतिक शक्ति भरपुर खर्च गरियो । यसले आम जनमानसमा राजनैतिक दल प्रति अविश्वास र बितृष्णाको भावना जागृत गरायो । नेताले अघिपछि हिडने गलत भावना र सोचका ब्यक्तिहरुलाई आफ्ना अन्धभक्त कार्यकर्ता संझिए । जसका कारण ईमान्दार र जुझारु कार्यकर्ताहरु न्यूट्रल (निस्कृय) बन्न बाध्य पारिए ।

अहिले बजारमा फेरी हल्ला चल्न थालेको छ । यो ब्यवस्थाले जनतालाई परिवर्तनको आभास दिलाउन सकेन । देशले बर्षैपिच्छे ऋणको भारी बोकेर बिरामी नेताको औषधी गर्न सकेन । देशै बिरामी भएको अवस्था, तिनलाई चलाउने पाईलट बिरामी भएको अवस्था, जनताको भावनामा तुषारापात भएको अवस्था, गरिबीको दर बढदै गएको अवस्था, मुलुकमा कर बढदै गएको अवस्था, सरकारप्रति जनताको भर मर्दै गएको अवस्थामा २०४६ अघिको सुशासन र २०४६ पछिको स्वतन्त्रतालाई प्mयूजन गरेर नयाँ जनहितकारी राज्य ब्यवस्थाको परिकल्पना गर्न सक्नु नै आजको अपरिहार्य आवश्यकता त भएको हैन भन्ने बिषयमा बजारमा बहस चल्न थालेको देखिन्छ ।

बिषय कति सान्दर्भिक छ ? यो त बिषय विज्ञहरुले खुट्याउलान तर साँचो अर्थमा देश धरासायी अवस्थामा छ । अर्थतन्त्र धरासायी अवस्थामा छ । यस्तो अवस्थामा बैकल्पिक बाटोको खोजी गर्नु के जनताको नैसर्गिक अधिकार हैन र ?