कोरोनामा हराएको विश्व

♦ युवराज पौडेल

गत डिसेम्बरमा चीनको बुहान शहरबाट फैलिएको भाइरस चीन स्वयम्का लागि अज्ञात थियो । विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनले यसलाई ‘कोभिड–१९’ वा ‘कोरोना भाइरस भनी नामकरण ग¥यो । चीनले जतिबेला यो खतरनाक भाइरस हो भन्ने थाहा पायो, त्यतिबेलासम्म समय ढिलो भईसकेको थियो । विश्व शक्तिको रूपमा उदाउँदै गरेको चीनले पनि कोरोना भाइरसका कारण ठूलो क्षति बेहोनुप¥यो । विज्ञान र भौतिक विकासमा तीव्र छलाङ मारिरहेको चीनले समेत यसको महामारीलाई रोक्न सकेन ।

चीन कोरोनाको महाविपत्तिमा लड्दै गर्दा पश्चिमाहरू खासगरी अमेरिका लगायत युरोपका थुप्रै देशहरू ‘चाइनीज भाइरस हाम्रोमा आउँदैन’ भन्नेमा विश्वस्त थिए । तर भाइरसले कुनै देश, भूगोल, शक्तिशाली, कमजोर भन्ने कुरा थिएन । जे नहुनुपर्ने थियो त्यही भयो । चीनले हजारौं नागरिकलाई गुमाउन बाध्य भयो ।

यसरी अमेरिका जस्तो संसारको विकसित र महाशक्ति राष्ट्र पनि कोरोनासँग हारेको छ । अमेरिकामा औषधी र उपकरणको कमी भएको छ । भेन्टिलेटर पुगिरहेको छैन । ट्रम्प स्वयम्मा हायलकायल भएका छन् । इटलीजस्तो स्वास्थ्य प्रणालीमा उत्कृष्टता हासिल गरेको देश समेत यतिबेला कोरोनासँग आत्मसमर्पण गरिरहेको छ । बेलायत, क्यानडा, स्पेन, इरान जस्ता विकसित देशहरूमा पनि कोरोना कहरको यो महासङ्कट बढ्दो क्रममा छ ।

शुरुमा चीनमा मात्र देखिएको ‘कोभिड–१९’ को महामारी इटली, अमेरिकातिर फैलिन थालेपछि मात्र पश्चिमाहरूले यसलाई गम्भीर रूपमा लिन थालेका हुन् । इटली पनि स्वास्थ्य संयन्त्र असाध्यै राम्रो मानिएको देशले पनि समयमै नागरिकलाई सचेत बनाउन नसक्दा ठूलो क्षति बेहोर्नु परिरहेको छ । आखिर चीन समाधानतर्फ उन्मुख हुँदै गर्दा संसारका सयभन्दा बढी देशमा ‘कोभिड–१९’ फैलिइसकेको थियो । केही दिन अगाडिमात्रै इटलीका राष्ट्रपतिले रुँदै आँखाबाट आँसु झार्दै कोरोना विरुद्धको लडाईमा हारेको अभिव्यक्ति दिएर सारा संसारलाई महाविपत्तिको सामना गर्न तयार रहनुपर्ने सन्देश समेत दिए । यतिबेला उनले कोरोनाका सम्बन्धमा गरेको कारुणिक भिडियो सामजिक सञ्जालमा भाइरल भएको छ । इटलीपछि कोरोनाको केन्द्र स्पेन र अमेरिका बनिरहेका छन् । यतिबेलासम्म विश्वभरका १९८ देशमा ‘कोभिड–१९’ का खतरनाक जीवाणुहरू फैलिइसकेका छन् र विश्व एउटा अज्ञात महामारीको दुष्चक्रमा नराम्ररी फँसिरहेको छ । यो लेख तयार गर्दासम्म विश्वभरि २१ हजारभन्दा बढीले कोरोनाका कारण ज्यान गुमाएका छन् भने लाखौंको संख्यामा मानिसहरू ‘कोभिड–१९’ को भाइरसबाट सङ्क्रमित भएका छन् । लाग्छ, यतिबेला विश्वले आफ्नै आँखै अगाडि ह्दयविदारक मृत्युको सामना गरिरहेको छ । मृत्युको कालोबादल पृथ्वीभर मडारिरहेको छ । चारैतिर मृत्युले गिज्याइरहेको अनुभूति भइरहेको छ ।

भारतको जयपुरमा केही डाक्टरहरूले विभिन्न रोगका खास गरी ‘मलेरिया’, ‘एचआईभी’ ‘सार्स’ रोगका विरुद्ध दिइने औषधीहरू मिलाएर कोभिड–१९ का बिरामीहरूलाई उपचार गर्दा राम्रो नतिजा निस्किएको देखिएको छ । तर यो पनि सबै ‘केस’मा प्रभावकारी हुने वा नहुने कुरा अज्ञात नै छ ।

दोस्रो विश्वयुद्धपछि अमेरिका जुन महाशक्तिका रूपमा देखिइरहेको थियो, त्यो महाशक्ति पनि कोरोनाबाट नराम्ररी हल्लिएको छ । कोरोना नियन्त्रणका लागि चालेका उसका कदम खासै प्रभावकारी भइरहेका छैनन् । अमेरिका र चीनका बीचमा कोरानाका विषयमा पनि एकप्रकारको युद्ध चलिरहेको छ । ट्रम्पले ‘चाइनीज भाइरस’ का रूपमा चिनाउनु र चीनले ढिलो गरी मात्र कोभिड भाइरसको बारेमा थाहा दिनु दुर्भाग्यपूर्ण भएको बताएका छन् । जी सेभेनको बैठकमा अमेरिकाले ‘बुहान भाइरस’ का रूपमा यसलाई चिनाउनुपर्ने प्रस्ताव राखेको छ । यसरी अमेरिका जस्तो संसारको विकसित र महाशक्ति राष्ट्र पनि कोरोनासँग हारेको छ । अमेरिकामा औषधी र उपकरणको कमी भएको छ । भेन्टिलेटर पुगिरहेको छैन । ट्रम्प स्वयम्मा हायलकायल भएका छन् । इटलीजस्तो स्वास्थ्य प्रणालीमा उत्कृष्टता हासिल गरेको देश समेत यतिबेला कोरोनासँग आत्मसमर्पण गरिरहेको छ । बेलायत, क्यानडा, स्पेन, इरान जस्ता विकसित देशहरूमा पनि कोरोना कहरको यो महासङ्कट बढ्दो क्रममा छ । अहिले कोरोना विरुद्ध लड्नका लागि सङ्क्रमित देशका अभ्यासहरू र मोडलहरूलाई बाँकी विश्वले प्रयोग गरिरहेको छ । त्यसैको परिणामस्वरूप धेरै देशहरुले लकडाउनको नीति अख्तियार गरिरहेको देखिन्छ ।

यस्तो लाग्छ, पूरा विश्व नै यतिबेला ‘लकडाउन’ ‘क्वारेन्टाइन’ र ‘आइसोलेसन’ मा हराएको छ । संसारभरको गति ठप्प छ, संसार मानवसभ्यताकै जटिल मोडमा पुगेको छ । यतिबेला विश्वभरको साझा र सबैभन्दा ठूलो चिन्ता ‘कोभिड–१९’ का विरुद्धको औषधी र खोप आविष्कार नहुनु हो । भारतको जयपुरमा केही डाक्टरहरूले विभिन्न रोगका खास गरी ‘मलेरिया’, ‘एचआईभी’ ‘सार्स’ रोगका विरुद्ध दिइने औषधीहरू मिलाएर कोभिड–१९ का बिरामीहरूलाई उपचार गर्दा राम्रो नतिजा निस्किएको देखिएको छ । तर यो पनि सबै ‘केस’मा प्रभावकारी हुने वा नहुने कुरा अज्ञात नै छ ।

रुसोले सयौं वर्ष पहिले नै सबै समस्याको समाधान ‘ब्याक टु नेचर’ हो भनेर संसारलाई सचेत बनाएका थिए । माल्थसले जनसंख्या सिद्धान्तमा तीव्र जनसंख्या वृद्धिलाई मानिसले नियन्त्रण गर्न नसके प्रकृति आफै अगाडि बढ्ने चेतावनी दुनियाँलाई धेरै पहिले नै दिईसकेका थिए ।

आज मान्छेको जीवन सम्पूर्ण रूपले भौतिकवादी दिशामा केन्द्रित छ । भौतिक उन्नतिको एउटा चरम अवस्थामा मान्छे पुगेको छ । अतिआधुनिकताका कारण मान्छे प्रकृतिबाट टाढिइरहेको छ । आधुनिकीकरण र औद्योगिकरणका नाममा पृथ्वीमाथि मान्छेले निरन्तर आक्रमण गर्ने, प्रकृतिको दोहन गर्ने काम गरिरहेको छ । इको सन्तुलनमा गम्भीर असर पार्ने क्रियाहरू खासगरी विकसित देशहरूबाट भइरहेका छन् । ठूला शहरहरूमा मान्छे कोठामा कैद भएको छ, मान्छेले खुला आकाश देख्न पाएको छैन, पृथ्वीको माटोमा पैताला टेक्न पाएको छैन । वनजङ्गल विनास गरिरहेको छ, ओजन तहमा प्वाल पारेको छ । वातावरणीय सन्तुलन बिग्रिरहेको छ । विकासको नाममा वा शक्तिको होडबाजीमा विकसित देशहरूले आणविक वा रासायनिक हतियारको प्रतिस्पर्धा गरिरहेका छन् । मानिसको खानपान, जीवनशैली सबै कृत्रिम बनिरहेको छ । रुसोले सयौं वर्ष पहिले नै सबै समस्याको समाधान ‘ब्याक टु नेचर’ हो भनेर संसारलाई सचेत बनाएका थिए । माल्थसले जनसंख्या सिद्धान्तमा तीव्र जनसंख्या वृद्धिलाई मानिसले नियन्त्रण गर्न नसके प्रकृति आफै अगाडि बढ्ने चेतावनी दुनियाँलाई धेरै पहिले नै दिईसकेका थिए ।

विकासका नाममा स्वच्छ र हराभरा प्रकृतिलाई मान्छेले आप्mना क्षणिक स्वार्थका लागि विगतदेखि नै प्रयोग गरिरहे, जसका कारण आज एउटा भाइरसले विश्वको विकास, प्रगति, सभ्यता सबैलाई चुनौती दिइरहेको छ । दोस्रो विश्वयुद्धले पनि प्रभाव पार्न नसकेको सिङ्गो विश्वलाई यो भाइरसले जरैदेखि एकैपटक हल्लाइदिएको छ । आजसम्म उत्तर आधुनिक दुनियाँका सर्वशक्ति ठान्ने कम्युनिष्ट बादशाहदेखि उदार पूँजीवादका मसिहाहरू समेत कोरोना कहरका कारण छटपटाइरहेका छन् । ठूला देशका शक्तिशाली पदका व्यक्तिहरू वैज्ञानिकहरू, डाक्टरहरू, खेलाडीहरू, प्रतिष्ठित मानिएका ठूला व्यक्तिदेखि प्रजातन्त्रको जननी मानिने बेलायती राजकुमार राजकुमारी कसैलाई यसले छोडेको छैन । मानव सभ्यताले आजसम्म हासिल गरेका सबै मूल्यहरू, उपलब्धिहरू कोरोनाका अगाडि निरीह र फिक्का देखिएका छन् । डर, भय, त्रासको कालोबादल सिङ्गो पृथ्वीमा मडारिरहेको छ । वैज्ञानिक उपलब्धिहरू र मानिसले गरेका आविष्कारहरू कोरोनाका अगाडि फिक्का साबित भईरहेका छन् ।

कोरोना भाइरसले सी जीनपिङदेखि ट्रम्पसम्म, एङ्गेला मार्केलदेखि नरेन्द्र मोदीसम्म, पुटिनदेखि इमरान खानसम्म सबै बादशाहहरूको दम्भ र घमण्ड चकनाचूर पारिदिएको छ । ‘संसारका मानिसहरू सबै समान हुन्, विभिन्न आधारमा गरिएका विभाजनहरू प्राकृतिक होइनन्’ भन्ने शिक्षा समेत यसले दिएको छ ।

कोरोना मानव जातिका लािग राम्रो नभएपनि यसबाट मानिसले धेरै पाठ सिक्न सक्छ । हरेक नराम्रा कुराका पनि केही सकारात्मक पक्षहरु हुन्छन् नै । कोरोनाले धेर्रै पीडाका बीचमा पनि विश्वभरका मानिसलाई एक बनाएको छ । मानव मानव बीचमा एकताको सन्देश दिएको छ । ‘मानिसको शत्रु मानिस नभई रोग हो’ भन्ने मान्यता स्थापित गरिदिएको छ । मानिसले विगतमा प्रकृतिभन्दा पनि आफूलाई ठूलो देखाउन गरेका गलत प्रयासहरूतर्फ सोच्न बाध्य बनाएको छ । यसले राष्ट्रियता, भूगोल लगायतका सीमारेखाहरू भत्काइदिएको छ । मान्छेले प्रकृति बिर्सेको हुनाले प्रकृति नबिर्सन चेतावनी दिएको छ । यसले गाउँघर रित्ताएर शहरमा रमाउनेहरूलाई पनि गाउँघरको महत्त्व बुझाइदिएको छ । आखिर एउटा भाइरसले तहसनहस बनाउने विकास र सवृद्धि कस्तो संवृद्धि हो भन्ने विषयमा आगामी दिनमा बहस पैरवी हुने नै छ । यतिबेला हेर्दा संसारले रचनात्मकभन्दा विनाशतर्फ नै आफूलाई केन्द्रित गरेछ भन्ने कुरा स्पष्ट छ ।

विश्वले हतियार र आणविक बमको दम्भ र अहङ्कार पालेर बसेको रहेछ । अमेरिकामै भेन्टिलेटर लगायतका औषधी उपकरणहरू अभाव भइरहेको भन्ने सुन्दा विकसित भनिएका देशहरूको आजसम्मको चासो केमा केन्द्रित रहेछ भन्ने पुष्टि भएको छ । कोरोना भाइरसले सी जीनपिङदेखि ट्रम्पसम्म, एङ्गेला मार्केलदेखि नरेन्द्र मोदीसम्म, पुटिनदेखि इमरान खानसम्म सबै बादशाहहरूको दम्भ र घमण्ड चकनाचूर पारिदिएको छ । ‘संसारका मानिसहरू सबै समान हुन्, विभिन्न आधारमा गरिएका विभाजनहरू प्राकृतिक होइनन्’ भन्ने शिक्षा समेत यसले दिएको छ । विश्लेषक देवप्रकाश त्रिपाठी भन्छन्, ‘यसपटक कोरोनाबाट मुक्ति पाउन सकियो भने संसारको आगामी यात्रा बदलिने छ, नियम–कानून र संविधानहरू फेरिने छन्, मानिसको समग्र जीवनशैली र सोचमा परिवर्तन आउने छ ।’ (घटना र विचार)

अब नेपालको कुरा गरौँं । यतिबेला सिङ्गो नेपाल ‘लकडाउन’ मा छ । काठमाडौदेखि देशैभरका ससाना बजारहरू सुनसान छन्, कतै जीवनको गति छैन । सम्पूर्ण गतिमा ‘इर्मजेन्सी ब्रेक’ लागेको छ, सवारीका साधनदेखि मानिसहरूको आवागमन सम्पूर्ण रूपमा रोकिएको अवस्था छ । सरकारले पछिल्लो समय कोरोना कहरबाट जनतालाई बचाउन भरमग्दुर प्रयास गरिरहेको छ तरपनि कोराना सन्दर्भमा सरकारका तयारीहरू प्रभावकारी भइरहेका छैनन् । एउटा गरिब देशको स्वास्थ्य सेवा, साधन, स्रोत, उपकरण उपलब्धता राम्रो हुने कुरा नै थिएन, भएन र हुँदैन । देशभरि लाखौको संख्यामा बिरामी हुँदा कहाँ कसरी उपचार गर्ने भन्ने स्पष्ट नीति, योजना र कार्यक्रम सरकारसँग छैन ।

भारतले लकडाउनको समय बढाएर एक्काइस दिन पु¥याएको मात्र छैन, गरिब, मजदुर र ज्याला मजदुरीका भरमा छाक टार्नेहरूका लागि विशेष राहात प्याकेजको घोषणा गरेको छ । नेपाल सरकारले पनि गरिब, मजदुर, दिनभरि काम गरेर बेलुका छाक टार्नेहरूको पीडालाई सम्बोधन गर्न ढिलाइ गर्नुहुँदैन । सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण भनेको सम्भावित सङ्क्रमितहरूको पहिचान गरी तिनीहरूको परीक्षण गरी सङ्क्रमित हो वा होइन छिटोभन्दा छिटो पत्ता लगाउनका लागि परीक्षण कीटहरू सजिलोसँग देशभरि उपलब्ध गराउनु पर्दछ ।

धेरै ढिलो गरी सरकारले ‘लकडाउन’ ग¥यो, हवाइ आवागमन अन्तिम अवस्थामा मात्र रोकियो, भारतीय नाकाहरूमा चेकजाँच गर्ने काम पनि धेरै ढिलो शुरु गरियो । यो कोरोना भाइरस विरुद्धको जीवनमरणको लडाईमा सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्ने र फिल्डमा खटिने भनेका स्वास्थ्यकर्मीहरू नै हुन् । इटाली, चीन, अमेरिकामा थुप्र्रै डाक्टरहरूले समेत ज्यान गुमाइरहेको भिडियोहरू सार्वजनिक भइरहँदा युद्धस्तरमा काम गर्ने नेपाली डाक्टरहरूको सुरक्षाका सन्दर्भमा नेपाल सरकारले गम्भीर रूपमा सोच्नुपर्दछ । डाक्टरको सुरक्षा र उनीहरूको समस्यालाई सम्बोधन गर्ने कुरामा सरकार कहिँकतै चुक्नुहुँदैन । सरकारले डाक्टरहरूका समस्या सम्बोधन गर्दा पनि डाक्टरहरूले देशमा महाविपत्ति परिरहेका बेलामा कर्तव्यबोध गर्न चाहेनन् भने सरकार कडा रूपमा प्रस्तुत हुन सक्नुपर्छ । दैनिक अत्यावश्यक वस्तुहरूको डेलीभरी गर्ने सिस्टमको विकास गर्नुपर्छ । कोरोनाले आक्रमण गर्नसक्ने विशेष गरी वृद्धवृद्धाहरू निशानामा पर्न सक्ने अनुसन्धानका नतिजाहरू र विभिन्न देशको अनुभवबाट देखिएको छ ।

टेकुमा रहेको एकमात्र प्रयोगशालाभित्रको हालत के छ भन्ने कुरा पनि विगत एकदुई दिनका घटनाले पुष्टि गरिसकेको छ । हाम्रो स्वास्थ्य संयन्त्र कति कमजोर अवस्थामा छ भन्ने तथ्य टेकुको बेहालतले देखाइरहेको छ । सरकार लकडाउन गरेपछि सबै ठीक हुन्छ भन्ने भ्रममा बसेको हो भने त्यो भन्दा ठूलो दुर्भाग्य आम नेपाली जनताका लागि केही हुने छैन ।

नेपालमा पनि भोलि हजारौ हजारमा वा लाखौंको सङ्ख्यामा सङ्क्रमित देखिने अवस्था नआउला भन्न सकिन्न । त्यस्तो अवस्थामा प्रहरी, सेनामात्र होइन, गाउँगाउँका युवाहरूलाई ‘पीपीई’ का साथ स्वयम्सेवकका रूपमा तयार अवस्थामा राख्नुपर्ने हुनसक्छ । रोगको प्रकृति हेर्दा र रोगले बढी आक्रमण गरेका देशहरूको तयारी हेर्दा कोरोनाका विरुद्धको लडाई छिटै समाप्त हुने स्थिति देखिँदैन । भारतले लकडाउनको समय बढाएर एक्काइस दिन पु¥याएको मात्र छैन, गरिब, मजदुर र ज्याला मजदुरीका भरमा छाक टार्नेहरूका लागि विशेष राहात प्याकेजको घोषणा गरेको छ । नेपाल सरकारले पनि गरिब, मजदुर, दिनभरि काम गरेर बेलुका छाक टार्नेहरूको पीडालाई सम्बोधन गर्न ढिलाइ गर्नुहुँदैन । सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण भनेको सम्भावित सङ्क्रमितहरूको पहिचान गरी तिनीहरूको परीक्षण गरी सङ्क्रमित हो वा होइन छिटोभन्दा छिटो पत्ता लगाउनका लागि परीक्षण कीटहरू सजिलोसँग देशभरि उपलब्ध गराउनु पर्दछ । रोग भेटिएमा ‘आइसोलेसन’ मा राख्ने र उसको ‘कन्ट्याक चेन’ को खोजी गरी सरकारकै निगरानीमा क्वारेन्टाइनमा राख्ने र परीक्षण गरी घर पठाउने वा आइसोलेसनमा राख्ने निर्णय फास्टट्रयाकबाट गरिदिने व्यवस्था गर्नुपर्छ ।

सङ्क्रमित हो वा साधारण ज्वरो, टाइफाइड वा अन्य फ्लु हो भन्ने कुराको परीक्षण ‘बुलेट ट्रेन’ को गतिमा गर्न सक्नुपर्छ । कोरोना सङ्क्रमित भएको वा नभएको परीक्षण गर्न टेकुमा पु¥याउनुपर्ने र नतिजामा ढिलाई गर्ने तरिकाको काम गराइले आम नेपालीका मनमा संशय र त्रास पैदा भएको छ । टेकुमा रहेको एकमात्र प्रयोगशालाभित्रको हालत के छ भन्ने कुरा पनि विगत एकदुई दिनका घटनाले पुष्टि गरिसकेको छ । हाम्रो स्वास्थ्य संयन्त्र कति कमजोर अवस्थामा छ भन्ने तथ्य टेकुको बेहालतले देखाइरहेको छ । सरकार लकडाउन गरेपछि सबै ठीक हुन्छ भन्ने भ्रममा बसेको हो भने त्यो भन्दा ठूलो दुर्भाग्य आम नेपाली जनताका लागि केही हुने छैन । लकडाउन नै नगरीकन दक्षिण कोरियाले कोरोना विरुद्धको लडाईमा ठूलो सफलता प्राप्त गरेको तथ्यलाई पनि सरकार सञ्चालन गर्नेहरूले बुझ्न जरुरी छ ।

‘चीनबाट दुईतीन दिनमा स्वास्थ्य उपकरणहरू आउँछन्’ भन्दै मख्ख परेर बस्ने स्वास्थ्यमन्त्रीको काम गर्ने शैली हेर्दा यो लडाईमा कतै नेपालले ठूलो क्षति बेहोर्नुपर्ने त होइन भन्ने गम्भीर आशङ्का प्रत्येक नागरिकका मनमनमा उब्जिएको छ । सङ्क्रमण भइसकेपछि र डडेलोझै कोभिड भाइरस फैलिइसकेपछि पछुताउनुभन्दा तत्काल रोकथामका लागि युद्धस्तरमा काम गर्नु बुद्धिमानी हुन्छ । यसमा सरकारले आवश्यक परे सबै राज्यका संयन्त्रहरू कडाइका साथ परिचालन गर्नुपर्दछ । नागरिकले पनि सरकारलाई यस महाविपत्तिमा सम्पूर्ण रूपमा सहयोग गर्नुपर्छ । सरकारको आलोचना मात्र गरेर समस्याको समाधान हुँदैन । बरु ‘मैले मेरो ठाउँमा के गर्न सक्छु’ भन्ने कुरा प्रत्येक नागरिकले सोच्नुपर्दछ । ‘पशुपतिनाथले जोगाउँछन्’ ‘नेपालीहरूको इम्युनिटी पावर राम्रो छ’ ‘हामीलाई यो रोगले केही गर्न सक्दैन’ भन्ने खालका मनगढन्ते सोचहरूबाट यो विपत्ति पार लगाउन सकिन्न ।

इटली जस्तो स्वास्थ्यको उच्च व्यवस्थापन भएको देशमा ‘कोभिड–१९’ का विरुद्ध लड्ने डाक्टरहरूको मृत्यु भईरहेको छ र उच्च व्यवस्थापनका बीचमा पनि ‘कोभिड–१९’ डडेलोझैं सल्किरहेको छ भने हाम्रो जस्तो कमजोर स्वास्थ्य संयन्त्र भएको मुलुकको कस्तो हालत होला भन्ने सोच्दा पनि आङ जिरिङ्ग हुन्छ । हिजो सरकारका अघिपछि गर्ने, ठूला नेतालाई मार्सी भात खुवाउने, कमिशनको पोको बोकेर नेताका घरघरमा पुग्नेहरूले पनि यो कठिन घडीमा सरकारलाई सहयोग गर्ने उदारता देखाउनु आवश्यक छ ।

नेपालकै साधन स्रोतमा नेपालकै भूमिमा बसेर अकूत सम्पत्ति आर्जन गर्नेहरू घरघरमा लुकेर बस्ने होइन, ‘सरकारलाई म यो सहयोग गर्नसक्छु’ भन्ने महान्ता देखाउनु आवश्यक छ । यो कुनै देश, भूगोल, जातिको मात्र समस्या होइन, यो विश्वभरका मानवको एउटा साझा समस्या हो । अझ हाम्रो जस्तो अविकसित देशका लागि सबैभन्दा ठूलो चुनौती हो । यो युद्ध सरकार एक्लैले मात्र लड्न सक्दैन, यसमा सबै नागरिकले सकारात्मक सहयोग गर्नु आवश्यक छ ।