विश्व प्रेस स्वतन्त्रता दिवस : जोखिममा पनि कर्ममै छन् नेपाली महिला पत्रकार

◊ कालिका खड्का

२१ बैशाख, काठमाडौं । कोरोना भाइरसको जोखिम बढ्दै गएपछि नेपालको सीमाका जिल्लामा काम गर्ने पत्रकारका लागि अवसर र चुनौती दुवै एकैपटक बढेको बताउँछिन् वीरगञ्जकी पत्रकार विमला गुप्ता । पछिल्ला केही दिनमा उनको अनुभव छ, “काम गर्न सक्दा साहसिक मानिने तर सुरक्षाभन्दा पनि आफ्नै ज्यानलाई बढी जोखिममा राखेर काम गर्नुपर्ने ।”

“कोभिड–१९ को सङ्क्रमण फैलिँदै गएपछि भारतबाट दैनिक हुलका हुल नेपाली घर फर्किन थाले”, प्रतीक दैनिकमा कार्यरत विमलाले आफ्नो अनुभव सुनाउँदै भनिन्, “नेपाल–भारतको सीमामा मानिस भीड लागेर आउँथे, दूरी कायम गरी बस्ने अवस्थै नहुने, डरै डरमा धेरै रिपोर्टिङ गरेँ र समाचार लेखे ।” उनको मनमा त धेरै डर थियो तर यस्तो भयका बीच पनि उनले नेपालबाट भारत जाने र भारतबाट नेपाल आउने करिब ६०० व्यक्तिसँग कुरा गरेर समाचार बनाएकी छन् ।

कोरोनाको सङ्क्रमणबाट बच्न नेपाल सरकारले लकडाउन गर्नुभन्दा केही दिन अगाडि भारतमा कोरोना भाइरस पोजेटिभ देखिनेबित्तिकै नेपाली नागरिक स्वदेश फर्किन थालिसकेका थिए । नेपाल छोडेर जाने भारतीयको भीड पनि उत्तिकै हुन्थ्यो । समाचार सीमा क्षेत्रमै हुने भएकाले उनले रिपोटिङको अनुभव सुनाउँदै भनिन्, “घरबाट केही हुन्न भनेर कार्यक्षेत्रमा रिपोर्टिङमा गयो, मास्क लगाएका मान्छे पनि हुँदैनन्, कुरा गरिसक्यो, घर फर्किंदा कोरोना स¥यो कि भन्ने त्रासले रातभर डराउँछु ।”

वीरगञ्ज घर भए पनि विमलालाई बारा, पर्सा र रौतहट तीन जिल्लाको समाचार तयार पार्नुपर्छ । उनी प्रतीक दैनिकका साथै रेडियो वीरगञ्ज र बे्रक एन लिङ्क अनलाइन न्यूज पोर्टलमा पनि काम गर्छिन् । जमाती समूहमा कोरोना देखियो भनेपछि उनलाई निकै डर लाग्यो । “वीरगञ्जका जमात समूहमा कोरोना पोजेटिभ देखियो भनेपछि मलाई धेरै डर लाग्यो”, पत्रकारिता क्षेत्रमा १२ वर्षदेखि क्रियाशील विमलाले त्यो समयको अनुभव सुनाउँदै भनिन्, “जमात समूहका जाली मियासँग मैले कुरा गरेको थिएँ, मलाई पनि कोरोना सङ्क्रमण भयो होला, परीक्षण गर्न पठाउँछु भन्दै थिए, पछि जाली मियाको रिपोर्ट नेगेटिभ आएपछि बल्ल ढुक्क भयो ।”

विमलालाई मनमा डर भए पनि पत्रकारको काम विपद्मा अझ बढी हुन्छ भन्ने हेक्का छ । दैनिक दलित तथा विपन्न ग्रामीण बस्तीबाट राहत नपाएको, पाए पनि एकदमै कम पाएको भन्ने गुनासा उनलाई आइरहन्छन् । “वडाले प्रत्येक विपन्न नागरिकलाई २५-३० केजी प्रतिपरिवार चामल राहत दिने भने पनि सात-आठ केजी मात्र दिएको र त्यो पनि सडेको चामल दिएको गुनासो आयो ।

पत्रपत्रिका र रेडियोबाट समाचार दिइयो त्यसपछि यस्ता विकृति पनि रोकिएका छन्”, उनले सुनाइन् । जोखिम भए पनि विपद्मा उनी बस्तीबस्तीमा जान्छिन् र समाचारका विषय खोज्छिन् । “पत्रकार एक जिम्मेवार व्यक्ति हो, हामी घरमै बस्यौँ भने सर्वसाधारणले न्याय नपाउन सक्छन् । त्यसैले गाउँटोलमा जान्छु र दूरी कायम राखेर कुरा गर्छु, आफूले स्वास्थ्य सामग्री बोकेर जान्छु”, उनी भन्छिन् ।

गाउँमा कसैले मास्क लगाएको देखिँदैन, स्यानिटाइजर भनेको के हो पत्तो छैन, कोरोना भाइरसबाट जोगिनका लागि अपनाउनुपर्ने सावधानीबारे विपन्न परिवारलाई थाहै छैन, उनको अनुभव छ । वर्तमान विपद्, विगतका भूकम्प, बाढीपहिरो जस्तो आफू सुरक्षित रहेर समाचार लेखौँला भन्ने खालको पनि छैन । मास्क, पञ्जा, स्यानिटाइजर लगाएर अनि दूरी कायम गरेर परै बसेर काम गर्नुपर्ने बेलाछ । कोरोना भाइरसको विषम परिस्थितिमा आफू बाँचेर अरुलाई पनि बचाउनुपर्ने दायित्व छ । तर जनताको आवाज हुनुपर्ने पत्रकार आफू असुरक्षित हुने खतरा पनि त्यत्तिकै छ । तर पत्रकारले जतिसुकै त्रासमा पनि जनताको प्रतिनिधि भएरै काम गरेका छन् । त्यसैको एक प्रतिनिधि पात्र हुन् पत्रकार गुप्ता ।

अहिले विपद्मा जिल्लामा काम गर्ने र त्यसमा पनि सीमा नाकामा रहेर काम गर्ने पत्रकारलाई जोखिम धेरै छ । भारतमा कोभिड–१९ को सङ्क्रमण प्रतिदिन बढ्दै गएकाले यस्तो हुन पुगेको हो । तर ‘फिल्ड’मा निस्किएर काम गर्नुपर्दाको यस्तै डर र त्रास काठमाडौंमा रहेर काम गर्ने पत्रकारका लागि पनि छ । टेलिभिजनका पत्रकारको कार्य प्रकृति अरुको भन्दा बेग्लै छ । उनीहरु तस्वीरका लागि पनि फिल्डमा नै पुग्नुपर्ने हुन्छ । प्रत्येक घटनालाई क्यामेरामा कैद गर्नुपर्ने हुन्छ । यस्तै अनुभव छ हिमालय टेलिभिजनमा कार्यरत्त सिर्जना घिमिरेको ।

“बन्दाबन्दी ‘लकडाउन’ भयो सरकारले सबैलाई घरमा सुरक्षित बस्नुपर्छ भन्यो, पत्रकारिताको कर्म गरेर घरमै बस्छु भन्ने सोच्न त मिलेन” सिर्जनाले टेलिभिजन पत्रकारिताको अनुभव सुनाउँदै भनिन्, “कोरोनाजस्तो विपद्मा सबभन्दा जोखिम टेलिभिजका पत्रकार हुने रहेछन्, फिल्डमै पुगेर घटना वा अवस्थालाई क्यामेरामा कैद गरेर ल्याउनुपर्ने, शुरु शुरुमा डर लाग्यो तर जिम्मेवारीबाट पन्छिन भने मन लागेन”, उनले भनिन् ।

शुरुका दिनमा धेरै त्रास फैलियो । मन्त्रालय वा कुनै कार्यक्रममा जाँदा पनि कोरोना भाइरस लागेका मानिससँग पो छोइयो कि भन्ने उनलाई डर लागिरहन्थ्यो । पत्राकार हो विपद्मै काम गर्ने पेसा हो भन्ने मनमा लागे पनि उनी बेलाबेलामा झसङ्ग हुन्थिन् । “कार्यक्रम वा कसैको अन्तर्वार्ता लिएर आयो, डेस्कमा बस्ने सम्पादकले आफूदेखि धेरै नै सचेत भएजस्तो व्यवहार गर्ने, घरमा गयो बहिनी बाहिरबाट आएजस्तो गर्ने”, उनले आफ्नो दैनिकी सुनाइन्, “सम्पादक साथीसँग दूरी कायम गरेर बस्छौँ, बहिनीलाई पनि सुरक्षित राख्न म होसियार नै भएको छु ।”

विपद्मा जोखिम उठाएर काम गर्ने गुप्ता र घिमिरे प्रतिनिधि पात्र मात्रै हुन् । यस्ता धेरै महिला पत्रकारहरु यही तरिकाले काम गरिरहेका छन् । नेपाल पत्रकार महासङ्घको तथ्याङ्कअनुसार कुल १३ हजार ५० पत्रकारमध्ये दुई हजार ३५४ महिला पत्रकार छन् । यी सबै पत्रकारको विपद्को समयमा पत्रकारिता गर्दाको भोगाइ उस्तै उस्तै छ । पत्रकारले मास्क, पञ्जा र स्यानिटाइजरसमेत सहजरुपमा पाउन सकेका छैनन् ।

कोरोना भाइरस सङ्क्रमणको एक प्रकारको त्रास विश्वभरि नै फैलिएको छ । नेपालमा पनि त्यसको असर देखियो । सरकारले सम्भावित जोखिमबाट बच्न लकडाउनको घोषणा ग¥यो । शुरुमा विदेशबाट आउने नागरिकबाट कोरोना भाइरस सर्ने त्रासले नागरिकको मनमा चैन भएन । विदेशबाट आएका मानिसको पहिचान भएर सम्पर्कमा आएपछि सबैले विस्तारै सुरक्षित भएको सोच्न पाएका छन् तर अझै पनि सावधानी अपनाउनुपर्ने जरुरी छ ।

कोरोना भाइरसको औषधि पत्ता लागेको छैन । यसको सङ्क्रमण फैलिन कम पनि भएको छैन । अमेरिकाजस्ता विकसित देशमा झन धेरै विकराल रुप लिएर फैलिँदै गएको छ । यस्ता विपद्मा पनि पत्रकारहरु आफ्नो जिम्मेवारीबाट पछि हटेका छैनन् । नेपाल पत्रकार महासङ्घका सचिव लक्ष्मी पुनले कोरोना भाइरसको त्रासमा पनि महिला पत्रकार क्रियाशील रुपमा खटेको देखेकी छन् । मोफसल र राजधानीमा काम गर्ने पत्रकारले ज्यानलाई जोखिममा राखेर काम गरेको उनको अध्ययन छ ।

“आफ्नो जिम्मेवारीबाट कोही पनि महिला पत्रकार पछि हटेका छैनन्”, उनले थपिन्, “मोफसलमा काम गर्ने महिला पत्रकारका लागि महासङ्घले प्रेस ज्याकेटसम्म उपलब्ध गराउन सकेन, कारण महिला विभागसँग बजेट छैन ।” विपद्का बेलामा प्रेस ज्याकेट उपलब्ध गराउनुपर्ने मुख्य दायित्व सम्बन्धित कार्यालयकै भए पनि कम लगानी गरेर सञ्चालन गरेका महिला पत्रकारलाई सहयोग पुग्ने उनको ठम्याइ छ ।

“विपद्का अवस्थामा स्वास्थ्यकर्मी, सुरक्षाकर्मी र पत्रकारलाई राज्यले उत्तिकै संरक्षण गर्नुपर्छ”, महासङ्घको महिला विभाग प्रमुख पुनले भनिन्, “पत्रकारिता पनि अत्यावश्यक सेवा हो, तर सरकारले वास्ता गरेको देखिँदैन, हामीले सबै पत्रकारको ¥यापिड टेष्ट र स्वाब परीक्षणको माग गरेका छौँ ।” महासङ्घले पत्रकारको सुरक्षाका लागि आलोपालो प्रणाली लागू गर्न पनि सञ्चागृहलाई सुझाव दिएको छ ।

महासङ्घले विपद्का बेलामा कामबाट हटाउने, जोखिम लिएर काम गर्ने पत्रकारलाई तलब नदिने कुराको विरोध गर्दै ध्यानाकर्षणसमेत गराएको छ । अहिले देखापरेको कोरोना भाइरस जस्तै विभिन्न समयमा विभिन्नखालका प्राकृतिक, व्यावसायिक, शारीरिक तथा मानसिक चुनौतीका बीचमा सङ्घर्ष गर्दै पत्रकारले जुनसुकै अवस्थामा पनि ज्यानलाई खोजिममा राखेर काम गर्दै आएका छन् । त्रास भए पनि जिम्मेवारीलाई प्राथमिकता दिएर काममा लागिरहेका छौँ ।

यही विपद्का बीचमा नेपाली पत्रकारले पनि आज विश्व प्रेस स्वतन्त्रता दिवस ‘भय र पक्षधरतामुक्त पत्रकारिता’ भन्ने नाराका साथ मनाइरहेका छन् । आज मे ३ अर्थात् विश्व प्रेस स्वतन्त्रता दिवस । सन् १९९३ मा संयुक्त राष्ट्रसङ्घको साधारणसभाले घोषणा गरेपछि युनेस्कोको आह्वानमा हरेक वर्ष मे ३ का दिन विश्वभर यो दिवस मनाइँदै आइएको छ । विश्व प्रेस स्वतन्त्रता दिवसका अवसरमा विगतमा विश्वभर विविध कार्यक्रम गरेर मनाइने गरेकामा यो वर्ष भने महामारीका कारण लकडाउन भएकाले पत्रकारले आपसमा शुभकामना आदानप्रदान मात्र गरिरहेका छन् ।

विश्वमा यो दिवस मनाउन थालिएको २७ वर्ष पुगेको छ । नेपालमा पनि २१ वर्षदेखि निरन्तर यो दिवस मनाउँदै छ भने वर्षका घटनालाई समेटेर वार्षिक प्रतिवेदन निकाल्ने गरेको छ । यो वर्ष प्रत्यक्ष सहभागी नभई प्रेस स्वतन्त्रताका विषयमा डिजिटल संवाद, छलफल तथा सञ्चारमाध्यममा सामग्री प्रकाशन प्रसारणमार्फत विविध कार्यक्रमको आयोजना गरी विश्व प्रेस स्वतन्त्रता दिवस मनाइँदैछ ।

महासङ्घको सञ्चार अनुगमन इकाइमा वर्षभरि अभिलेख गरिएका घटनाहरूलाई आधार मानी महासङ्घले प्रत्येक वर्षझैँ यो वर्ष पनि प्रेस स्वतन्त्रताको अवस्थालाई समेटेर वार्षिक प्रतिवेदन प्रकाशित गरेको छ । प्रतिवेदनका अनुसार विसं २०७६ मा प्रेस स्वतन्त्रता हनन्का ६० वटा घटना अभिलेख भएका छन् । यसबाट ९४ पत्रकार तथा तीन सञ्चार संस्था गरी ९७ पीडित बनेका छन् भने आठ पत्रकारलाई गिरफ्तारका घटना भएका छन् ।

त्यस्तै स्वतन्त्र पत्रकारितामा अवरोध तथा कब्जाका तीन वटा घटना भएका छन् । पत्रकारमाथि आक्रमणका १३ वटा घटना भएका छन् भने दुव्र्यवहार तथा धम्कीका ३२ वटा घटना भएका छन् । पत्रकार पेशाबाट विस्थापनको एक र पेशागत असुरक्षाका तीन वटा घटना भएका छन् । गत वर्ष पनि प्रेस स्वतन्तत्रा हनन्का ६० वटा घटना भएका थिए ।

रिपोर्टर विद्आउट बोर्डर ‘आरएसएफ’ ले प्रकाशित गरेको प्रेस स्वतन्त्रता इन्डेक्स् २०२० मा नेपालको अवस्था गत वर्षको तुलनामा ६ स्थान खस्किएर १८० राष्ट्रमध्ये ११२औँ स्थानमा रहेको छ । आरएसएफले पनि सञ्चारसम्बन्धी प्रस्तावित कानूनहरु र सरकारका प्रतिनिधिले प्रेसका बारेमा गर्ने टिप्पणीलाई नै आधार मानी यस वर्ष नेपालको स्थान खस्किएको जनाएको छ ।

नेपालमा जोखिमपूर्ण तरिकाले विपद्मा पत्रकारले काम गरिरहेका छन् । नेपालमा पनि हालसम्म ५९ जना व्यक्तिलाई कोरोना भाइरसको सङ्क्रमण पुष्टि भएको छ । तीमध्ये १६ जना व्यक्ति निको भएर घर फर्किसकेका छन् । यी सङ्क्रमणका जोखिमपूर्ण अवस्थामा पनि महिला पत्रकारले निरन्तर क्रियाशील भएर काम गरिरहेका छन् । रासस