नेपाली सेना नेपालको शान

♦ सचिन पोख्रेल

विश्व कोरोना भाइरस संक्रमणको ठूलो जटिलताबाट गुज्रिरहेको छ । यो जटिलताबाट हाम्रो मुलुक पनि अछुतो छैन । यही विषम परिस्थितिमा कोरोनाबिरुद्ध लडिरहँदा नेपालमा भाउँतो आइपरेको छ सीमा विवाद । भारतले हाम्रो मुलुकको जमिनमाथि कब्जा गर्ने दुष्प्रयास गरेको छ । भारतले कब्जा गरेको लिपुलेक, लिम्पियाधुरा र कालापानीलगायतको नेपाली भूमि फिर्ता ल्याउनुपर्ने चुनौतीले हाम्रो लडाईं दुईतर्फी बन्न पुगेको छ । एकैपटक कोरोना र सीमा विवाद निमिट्यान्न पार्न हामीले सम्पूर्ण शक्ति एकतृत गर्नुपरेको छ ।

कारोनालाई परास्त गर्नमात्र होइन, राष्ट्र, राष्ट्रियता र स्वाधिनताको विषयसँग जोडिएको नेपाली भूमि फिर्ता ल्याउने अभियानको सफलताका लागि मुलुकका सबै पक्षबीचको एकता अपरिहार्य छ । तर यही अवस्थामा मुलुकको राष्ट्रिय सेनाको रुपमा रहेको नेपाली सेनालाई बद्नाम गर्न कथित वौद्धिक वर्ग लागिपरेको देखिन्छ ।

मुलुकको स्वतन्त्रता, सार्वभौमसत्ता, भौगोलिक अखण्डता, स्वाधिनता र राष्ट्रिय एकताको रक्षाका लागि नेपाली सेनाले स्थापनाकालदेखि नै काम गर्दै आएको छ । योसँगै मानवीय तथा सामाजिक सेवाको क्षेत्रमा नेपाली सेनाको योगदान अतुलनीय देखिन्छ । सेनाले जसरी संवैधानिक परिधिभित्र रहेर राष्ट्रिय सुरक्षाको क्षेत्रमा काम गरिरहेको छ, यसको अतिरिक्त ठुल्ठूला प्राकृतिक तथा मानव सिर्जित विपद्का घटनाहरु, महत्वपूर्ण संरचना, भौतिक पूर्वाधार र विकास निर्माणका कामका साथै शान्ति सेनाको रुपमा विश्व शान्ति स्थापना अभियानमा पनि आफूलाई अग्रपंत्तिमा राखेर आफ्नो जिम्मेवारी वहन गर्दै आएको देखिन्छ ।

यसले संविधानको परिधिभित्र रहेर सरकारद्धारा निर्देशित कामहरु गर्दै आएको देखिन्छ । कोरोना संक्रमण फैलिन नदिन, प्रतिरक्षा, रोकथाम र उपचारको अभियान अन्तरगत संघीय सरकारद्धारा गरिदै आएका कामहरुदेखि प्रदेश र जिल्ला-स्थानीय तहसम्म सेनाले आफूलाई निकै सक्रियताका साथ उपस्थित गराइरहेको छ ।

नेपाली सेनाको इतिहास हेर्ने हो भने पनि परापूर्वकालदेखि आधुनिक युगको २१ आंै शताब्दीको अहिलेसम्मको अवधिमा मुलुकभित्र मात्र नभए अन्तर्राष्ट्रिय क्षेत्रमा व्यापक उपस्थिति जनाएको छ । सन् १९१४ मा भएको पहिलो विश्व युद्ध होस् या १९३९ कोे दोस्रो विश्व युद्ध, यस्तै सन् १९४८ मा भएको भारतको हैदराबाद एक्सन होस् या सन् १९४५ मा भएको वर्माको लडाईं, त्यस्तै वि. सं. २०३१ सालमा मुस्ताङ्ग जिल्लामा भड्किएको खम्पा विद्रोह नियन्त्रण गर्न होस् या २०५२ सालदेखिको मुलुकको आन्तरिक द्धन्द्धमा नेपाली सेना सशक्त रुपमा परिचालित भएको थियो ।

भारतका तत्कालिन प्रधानमन्त्री जवाहरलाल नेहरुले सैन्य सहायताको लागि गरेको विशेष अनुरोधमा नेपाली सेनाले हैदराबाद एक्सन अन्तर्गत भारतमा भएको धार्मिक दंगा नियन्त्रणमा योगदान दिएको थियो । यसबाहेक वि. सं. १९९० सालको महाभूुकम्प या २०७२ सालको भुकम्पमा होस्, अथवा बर्सेनि आउने बाढीपहिरोलगायतका विपदका साथै मुलुकमा आइपर्ने हरेक किसिमका विषम परिस्थितिका घटनामा सेनाले आफ्नो दायित्व, कर्तव्य र जिम्मेवारीसँगै नागरिकसँग सम्बन्ध बलियो बनाउन आमनागरिकलाई नै केन्द्रमा राखेर काम गर्दै आएको देखिन्छ ।

तत्कालिन गोर्खा राज्यले सन् १७४४ मा युद्ध मैदानमा संगठित गरेर सेनालाई उतारेको तथ्य छ । यस्तो बेलासम्म दक्षिण एशियाली मुलुकहरुमा सैन्य फौज थिएन । यही तथ्यको आधारमा पनि नेपाली सेना दक्षिण एशियाको सबैभन्दा पुरानो सैनिक फौजको रुपमा रहेको पुष्टि हुन्छ । यसरी ऐतिहासिक सैन्य संगठनको रुपमा रहेको नेपाली सेना मुलुकको एउटा महत्वपूर्ण अनि प्रमुख सुरक्षा फौज हो । यसले संविधानको परिधिभित्र रहेर सरकारद्धारा निर्देशित कामहरु गर्दै आएको देखिन्छ । कोरोना संक्रमण फैलिन नदिन, प्रतिरक्षा, रोकथाम र उपचारको अभियान अन्तरगत संघीय सरकारद्धारा गरिदै आएका कामहरुदेखि प्रदेश र जिल्ला-स्थानीय तहसम्म सेनाले आफूलाई निकै सक्रियताका साथ उपस्थित गराइरहेको छ ।

अफ्रिकी मुलुक कंगोका नोवल शान्ति पुरस्कार विजेता डा. डेनिस मुकवेगको सुरक्षाका लागि पनि नेपालकै शान्ति सेना टोलीले जिम्मेवारी पाउनुबाट पनि अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा नेपाली सेनाप्रतिको आस्था र भरोशा बढेको स्पष्ट हुन्छ । तिनै नोवल शान्ति पुरस्कार विजेता डा. मुकवेगेले यो पंत्तिकारसमेतको उपस्थितिमा केही महिनाअघि कंगोमा भनेका थिए, “ शान्ति सेनाको रुपमा परिचालित नेपाली सेनाको कार्यशैली र कुशलता अरु मुलुकका सैनिकको तुलनामा निकै अब्बल छ ।”

नेपाली सेनाले राष्ट्रमा मात्र नभई अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमासमेत एउटा भरपर्दो तथा विश्वासिलो सुरक्षा दस्ताको रुपमा उत्कृष्ट छवि बनाउदै आएको छ । नेपाली सेनाले अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा सन् १९५८ देखि आफ्नो उपस्थिति जनाएको देखिन्छ । सो समयमा द्धन्द्धग्रस्त लेवनानमा पाँचजना सैनिकलाई पर्यवेक्षकको रुपमा पठाएको नेपाली सेनाको तर्फबाट अहिलेसम्म विश्वका विभिन्न ४३ वटा मिसनमा १ लाख २९ हजार ९०५ जनाले विश्व शान्ति स्थापनाको क्रममा योगदान गरिसकेका छन् । यसरी नेपाली सेनाले शान्ति सेनाको रुपमा अफ्रिका, युरोप, मध्यपूर्वलगायत विश्वका कुना कुनामा शान्ति स्थापनामा योगदान गर्ने क्रममा नेपालीपनको बहादुरीमात्र प्रदर्शन गरेको छैन, कसैको दृष्टिमा भूगोलको हिसाबले सानो राष्ट्र देखिएको नेपालको राष्ट्रिय झण्डा फहराएर विश्व सामु नेपाल र नेपालीको दरिलो पहिचान स्थापित गरेको देखिन्छ । जुन कुरा नेपाल र नेपालीको लागि गौरवको विषय बनेको छ ।

राजनैतिक र प्रशासनिक क्षेत्रका विवाद, समस्या र चुनौतिका विषय बाहेक नेपाली सेनाका अतिरिक्त सशस्त्र प्रहरी, नेपाल प्रहरी र राष्ट्रिय अनुसन्धान विभागसमेतले मुलुकमा आइपर्ने हरेक किसिमका प्राकृतिक तथा मानव सिर्जित विपत र महामारी विरुद्ध सफलता पाएको इतिहास छ । अहिले भारतले हाम्रो भूमि लिम्पियाधुरा, लिपुलेक र कालापानीमाथि बक्रदृष्टि लगाएको यो अत्यन्तै गम्भीर विषयमा सरकारको समन्वय र निर्देशनमा राष्ट्रको महत्वपूर्ण सैनिक शक्तिले गम्भीरतापूर्वक कदम चाल्छ भन्ने अपेक्षा आम जनमानसले चासोका साथ हेरेका छन् ।

अफ्रिकी मुलुक कंगोका नोवल शान्ति पुरस्कार विजेता डा. डेनिस मुकवेगको सुरक्षाका लागि पनि नेपालकै शान्ति सेना टोलीले जिम्मेवारी पाउनुबाट पनि अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा नेपाली सेनाप्रतिको आस्था र भरोशा बढेको स्पष्ट हुन्छ । तिनै नोवल शान्ति पुरस्कार विजेता डा. मुकवेगेले यो पंत्तिकारसमेतको उपस्थितिमा केही महिनाअघि कंगोमा भनेका थिए, “ शान्ति सेनाको रुपमा परिचालित नेपाली सेनाको कार्यशैली र कुशलता अरु मुलुकका सैनिकको तुलनामा निकै अब्बल छ ।”

यसरी राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा आफ्नो छवि निर्माणमा सफल बन्दै गएको सेनाले अन्तर्राष्ट्रिय सीमानामा हुने गरेका अतिक्रमण तथा अन्य अवान्छित क्रियाकलापहरुका बारेमा पनि अध्ययन र सुक्ष्म अवलोकन गर्ने गर्छ । यो क्रममा सूचना संकलन गर्ने, यथार्थ वस्तुस्थितिको समिक्षा गर्दै सरकारसमक्ष रिपोर्टिङ्ग गर्ने र आवश्यक योजना निर्माण तथा कार्यान्वयनमा पनि साथ दिने काममा पनि सक्रियता देखाउने गरेको देखिन्छ । अर्कोतर्फ सीमानाको रक्षा गर्ने जिम्मेवारी संविधानले अर्धसैनिक बलको रुपमा रहेको सशस्त्र प्रहरीलाई दिएको छ । राजनैतिक र प्रशासनिक क्षेत्रका विवाद, समस्या र चुनौतिका विषय बाहेक नेपाली सेनाका अतिरिक्त सशस्त्र प्रहरी, नेपाल प्रहरी र राष्ट्रिय अनुसन्धान विभागसमेतले मुलुकमा आइपर्ने हरेक किसिमका प्राकृतिक तथा मानव सिर्जित विपत र महामारी विरुद्ध सफलता पाएको इतिहास छ । अहिले भारतले हाम्रो भूमि लिम्पियाधुरा, लिपुलेक र कालापानीमाथि बक्रदृष्टि लगाएको यो अत्यन्तै गम्भीर विषयमा सरकारको समन्वय र निर्देशनमा राष्ट्रको महत्वपूर्ण सैनिक शक्तिले गम्भीरतापूर्वक कदम चाल्छ भन्ने अपेक्षा आम जनमानसले चासोका साथ हेरेका छन् ।

राष्ट्रिय स्वार्थ भन्दा अन्य राष्ट्रका लागि महत्व दिने र अवैध ढंगले अत्याधिक आर्थिक लाभ लिन चाहने आचरण र प्रकृतिका व्यक्ति तथा वर्गले सेनाको बद्नाम गर्न खोजेको देखिन्छ । वास्तविकता र सत्यतथ्य भन्दा कसैको उक्साहटमा आएर राष्ट्रको महत्वपूर्ण सैनिक शक्तिलाई कमजोर बनाउने प्रयास गर्नु भनेको राष्ट्र र आमजनतामाथि कै घात हो ।

मुलुकको शक्ति सम्पन्न संगठनको रुपमा रहेको नेपाली सेनाकै सन्दर्भमा केही दिन अघि प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीले संसदमा प्रस्तुत गर्नु भएको विचार पनि यहाँ उल्लेख गर्न सान्दर्भिक हुन्छ । उनको भनाइ थियो,“ राष्ट्रको तागत मध्ये सेना पनि एउटा तागत हो जसले आफू मरेर अरुलाइ बचाउँछ ।” पक्कै पनि, सेनालगायतका सुरक्षाकर्मीले बाढी आयो भने आफू बगेर जनता बचाउँछन् । सेनाले आगलागी हुदाँ आफू जलेर मरेर अरुलाई बचाएको रामेछापको उदाहरणीय घटना पनि ताजै छ । तर प्रधानमन्त्री ओलीकै शव्द सुन्ने हो भने आफ्नो कर्तव्य निर्वाहमा सदैव अडिग रहदै देश र जनताका लागि अविछिन्न रुपमा परिचालित सेनालाई जसरी बदनाम गर्न कथित झुण्ड लागेको छ, यसले राष्ट्रलाई नै कमजोर पार्छ । त्यसैले यो विषयमा आमजनता सजग बन्नुपर्ने देखिन्छ ।

हो, यति भनिरहँदा, नेपाली सेनाबाट कही, कहिले अनि कतै कमीकमजोरी भएकै थिएन भन्ने होइन । संगठनभित्र केही त्रुटी भएमा समयानुकुल सच्याएर अगाडि बढ्न पनि पछि पर्नुहुदैन । तर यो कुरालाई सुक्ष्म रुपले बुझेर वर्तमान सैनिक नेतृत्वले संगठनभित्र रहेका धेरै विकृति पन्छाइरहेको पनि देखिन्छ । यसबाट पछिल्लो समयमा सेनाको छविमा निरन्तर सुधार पनि भइरहेको छ । स्वाभिमानी चरित्रका प्रधानसेनापति पूर्णचन्द्र थापाले संगठनको नेतृत्व सम्हालेपछि पारदर्शिता र जवाफदेहिता कायम गर्ने तथा दण्डहिनताको अन्त्य गर्न लिएको लक्ष्य कार्यान्वयनमा सेनाले जोड दिएको देखिन्छ ।

अझ नागरिक सैनिक सम्बन्ध विस्तार अन्तर सैनिक नेतृत्वले अगाडि सारेको अभियानले सकरात्मक सफलता पाउदै गएको पनि छ । यो अभियान अन्तरगत सेनाले लाखौं सकरात्मक कार्यहरु गरेको छ । यस्तो अबस्थामा सेनालाई पटक पटक विवादमा तान्न खोज्ने झुण्ड यदाकदा सक्रिय बनेको बुझिन्छ । राष्ट्रिय स्वार्थ भन्दा अन्य राष्ट्रका लागि महत्व दिने र अवैध ढंगले अत्याधिक आर्थिक लाभ लिन चाहने आचरण र प्रकृतिका व्यक्ति तथा वर्गले सेनाको बद्नाम गर्न खोजेको देखिन्छ । वास्तविकता र सत्यतथ्य भन्दा कसैको उक्साहटमा आएर राष्ट्रको महत्वपूर्ण सैनिक शक्तिलाई कमजोर बनाउने प्रयास गर्नु भनेको राष्ट्र र आमजनतामाथि कै घात हो । त्यसैले कसैको आश, त्रास, प्रभाव र परिबन्दमा परेर निहित स्वार्थका लागि सेनाबिरुद्ध नकरात्मक टिकाटिप्पणी गर्ने कथित वर्गलाई आम नागरिकले चिन्नु र बुझ्नु जरुरी छ ।

(लेखक पोखरेल एभिन्युज टेलिभिजन प्रदेश १ का व्यूरो प्रमुख हुन् ।)