तीन दिने जितिया पर्वको आज कठोर उपवासमा ब्रतालु

धीरुभाइ

२५, भदौ सप्तरी । सन्तानको दीर्घ जीवन, पुत्र प्राप्ति तथा पारिवारिक सुख शान्तिका लागि सुरु जितिया पर्वको दोस्रो दिन बिहीबार ब्रतालुहरु कठिन उपवासमा बसेका छन । नुहाएर खानु (नहा खा) सँगै सप्तरीसहित तराईका जिल्लाहरुमा बुधबारदेखि तीन दिने विधिवत रुपमा धार्मिक विधि अनुसार जितिया पर्व सुरु भएको छ । कोरोना भाइरस संक्रमण नियन्त्रणको लागि जारी निषेधाज्ञा बीच भीडभाड नगरी घर, आँगन, तथा पोखरीमा दुई/चार जनाको समूहमा जितिया पर्व सुरु गरेको छ ।

विवाहिता ब्रतालु महिलाहरु ब्रत बस्नुअघि बुधबार जलाशय नदी, तलाउ वा पोखरीमा नुहाएर सोही ठाउँमा घिरौला, झिङ्गनीको पातमा भगवान् जिमतुवाहन र दिवङ्गत पितृलाई चिउरा, दही, अमोठ, पिना, तोरीकोतेल प्रसादका रूपमा अर्घ दिएर (चढाएर) पूजाआजा गरिएको छ । उक्त प्रसाद ब्रतालु र परिवारका सबै सदस्यलाई खुवाउने गरिन्छ । देवतालाई चढाएकै तेल मध्येबाट आ–आफना बालबच्चासहित परिवारको सदस्यहरुलाई लगाइन्छ ।

यस पर्वको बिहीबार सप्तमी बिहान सूर्योद्य भन्दा पहिले वा बिहान काग कराउनु भन्दा अघि ब्रतालु महिलाहरु ओंगटन सम्पन्न गर्नुपर्नेमा साइत अनुसार सो ओघटन षष्ठी राती १० बजे नै सम्पन्न गरी उपवासमा बसेका छन । ओगटनमा घिरौलाको पातमा दही च्युरा, केरा, पान सुपारी जिमतुवाहनालाई चढाएर पूजा गरिन्छ । त्यही प्रसाद ब्रतालुसहित परिवारका सदस्यहरु सूर्योद्य भन्दा अघि नै खाइसक्नु पर्दछ । ब्रतालुहरु प्रसादसँगै थप खानेकुार पेटभरी खाने गरिन्छ । ओगटनको अर्थ केही खानेकुरा खाएर (ओठमा लगाएर) दिनभर निराहार एवं निर्जला उपवास बस्नु नै हो । उपवास पछि भोली शुक्रबार अष्टमीको बिहान विधिवत व्रत सम्पन्न गर्नेछन् ।

ब्रत बस्नु अघि ओगटनमा कोदोको रोटी, नुनीको साग र माछा खाने चलन छ जसलाई स्थानीय भाषामा ‘माछ मरुवा’ भनिन्छ । बतालु महिलाले ओंगटनमा इच्छा अनुसार दही च्युरा, केरा, माछा, मासु, ओलको तरकारी खाने गरेको पाइन्छ । त्यसपछि कठिन उपवासमा बस्तछन । आश्विन कृष्णपक्षको अष्टमीको दिनसम्म मनाइने यो व्रत विशेष कठिन रहेको ब्रतालु सुनिता कुमारीले बताइन ।
दिवङ्गत पितृलाई पिण्ड

सन्तानको दीर्घ जीवन, पुत्र प्राप्ति तथा पारिवारिक सुख शान्तिका लागि मनाइने जितिया पर्वको धार्मिक सांस्कृतिक तथा तान्त्रिक महत्वसमेत छ । यस पर्वले मिथिला महिलाको सांस्कृतिक भूमिका र महत्व पनि उजागर गरेको राजविराजका पण्डित विश्वनाथ झाले भने, पितृ पक्षमा मनाइने यस पर्वमा महिलाले आफैँले दिवङ्गत पितृलाई पिण्ड चढाउँछिन् ।

पौराणिक कथन

राजा शालिवहानको राज्यमा एउटी महिलाका सात छोरालाई दैत्यले उठाएर लगेपछि राजाले सातै छोरालाई दैत्यबाट फिर्ता ल्याइदिएका कारण महिलाले त्यस दिन देखि शालिवहानलाई ‘जिमतुवाहन’ नामकरण गरी राजाको सम्झनामा उपवास बस्न थालेकाले यो व्रत शुरु भएको पौराणिक कथन रहेको पण्डित झाले बताए ।

यस पर्वको सम्बन्धमा भविष्य पुराणमा अराध्यदेव महादेवसमक्ष पार्वतीले यस्तो कुन वर्त वा तपस्या गर्दा सन्तानको अकाल मृत्यु हुदैन् भनि राख्नुभएको जिज्ञासामा महादेवले जिर्मूतवाहनको नियम निष्ठाका साथ वर्त बसेको खण्डमा सन्तानको अकाल मृत्यु नहुने भनी बताएको पुराणमा उल्लेख छ ।

भविष्य पुराण अनुसार कुशको जिमतुवाहनको मूर्ति बनाएर कलशमा स्थापना गर्नुपर्छ । त्यसपछि, आफ्नै आगनमा सानो पोखरीको आकृति निर्माण गरेर सोको डिलमा पाकरी रुखको हाँगा गाडेर सो हाँगामा चिल र स्यालनीको आकृति बनाएर विधिपूर्वक पूजा गरेको खण्डमा सन्तानको बिग्रेको ग्रहगोचर निको हुने र अकाल मृत्युबाट जोगिने कथा महादेवले पार्वतीलाई सुनाएको बताएको छ । हिन्दूधर्ममा विभिन्न जनाबर र चराको विशेष महत्व दिएर पूजापाठ गर्ने परम्परा छ । गाई, परेवा, काग, कुकुर, हाँस, बाघ र मुसो लगायतको पूजा गरिन्छ भने यस पर्वमा स्यालनी र चिलको पूजा गर्ने गरिएको हो ।

जितिया पर्वको कथा

कनकावती नगरको मध्यभागस्थित नर्मदा नदीको डिलमा एक पाकरीको रुख थियो । सो रुखको फेदमा स्यालनी र हाँगामा चिल बस्थे । दुइटैकोबीच घनिष्ट मित्रता थियो । एक दिन जितिया पर्व मनाउने वर्तालु नर्मदा नदीमा स्नान गरी सोही रुखमुनि बसेर जितिया पर्वको कथावाचन गरेका भविष्यपुराणमा वर्णन गरिएको छ ।

जितिया पर्वको महत्वको सम्बन्धमा सुनेर स्यालनी र चीलले जितिया पर्व मनाउनका लागि उपवासमा बस्ने निर्णय गरे । सोही रात नर्मदा नदीको डिलमा एक व्यापारीको छोराको दाहसंस्कार गरियो । मृतकको आफन्त शवको अधिकांश भाग जलेपछि, घर फर्के । स्यालनीलाई मृतकको मासु खाने इच्छा भयो । चीललाई थाहै नदिइ स्यालनीले मासु खाए र केही लुकाएर पनि राखे । यी घटना चीलले हेरिरहेको थियो । स्यालनी र चीलको मृत्यु भएपछि दुबैको भाष्कर नामक ब्राह्मणको घरमा कन्याको रुपमा जन्म भयो । चिलको शीलावती र स्यालनीको कर्पुरावतीको रुपमा जन्मभयो ।

जेठी शीलावतीको धनवानको घरमा र कर्पुरावतीको राजपरिवारमा विवाह भयो । जेठी शीलावतीलाई सात छोरा भयो तर, कान्छी कर्पुरावतीलाई छोरा भए पनि क्रमिक रुपमा मृत्युवरण गर्दै गयो । सोही कारणले कर्पुरावतीको जेठी शीलावतीसँग सम्बन्ध चिसिँदै गयो । केही समयपछि, जेठी शीलावतीले पूर्वजन्मको घटना कर्पुरावतीलाई सुनाउँदै वर्त भङ्ग गरेको कारणले छोरा जीवित नरहेको जानकारी गराइन् । सोही कारणले यो पर्व मनाउने बाचुञ्जेलसम्म पर्व खण्डित नहुने गरी नियमनिष्ठाका साथ मनाउने गर्छन् ।

यस जितिया व्रतलाई पवित्र व्रतको रूपमा मानिन्छ । उपवास बसेका दिन महिलाहरुले डकार गरे अथवा मुखले खकार वा जिब्रो टोके भने व्रत असफल भएको मानिन्छ । यसैकारण यस पर्वलाई खड् जितिया पनि भनिन्छ । एकपटक यसरी असफल भएकी व्रतीले आजीवन व्रत बस्न नपाउने मान्यता रहेको बताइन्छ ।