आज जनै पूर्णिमा: के हो जनै ? किन लगाउने ?

६ भदाै, काठमाडाैं । जनै ‘हिन्दीमा ‘जनेऊ’’ लाई शास्त्रीय भाषामा यज्ञसूत्र वा यज्ञोपवित वा ब्रम्हसूत्र र यसबाहेक भारतीयहरूले बलबन्ध वा मोनीबन्ध पनि भन्ने गर्छन् । नेपालका ‘तागाधारी’ जाति ‘ब्राम्हण, क्षेत्रीय, ठकुरी, नेवार, कतिपय दलित’ ले ब्रतबन्ध ‘उपनयन’ वा ठेट उच्चारणमा ‘वर्तमन’’ कर्म गरेपछि जनै लगाउँछन् ।

धर्मशास्त्रमा यम–नियमलाई व्रत मानिन्छ । बालकको आयुवृद्धिका लागि गायत्री तथा वेदपाठको अधिकारप्राप्त बन्न उपनयन ‘जनैधारण’ संस्कार अत्यन्त आवश्यक हुन्छ । उपनयन वा ब्रतबन्ध भनेको ब्रह्म ‘ईश्वर’ र ज्ञानको ‘सन्निकट पुर्याउनु’।

हिन्दू धर्मका २४ संस्कार ‘१६ वटा मूख्य संस्कार र ८ वटा उपसंस्कार’ मध्ये उपनयन मूख्य संस्कार हो । शारीरिक रुपमा जन्मेको बालक जनै लगाउन पाएपछि ज्ञानको संसारमा दोस्रोपटक जन्मेको ‘द्विज’ कहलाइन्छ । शारीरिक जन्मलाई सार्थकता दिने विद्या होस त्यसका लागि ढोका खोलिदिने कर्म ब्रतबन्ध हो र जनै अध्ययन, चिन्तन, ब्रम्हतत्व जान्न योग्य भएको आधार हो भनिन्छ । ब्रतबन्ध गरेपछि बटुक (बालक) लाई यज्ञ, गुरुकुलमा अध्ययन वा स्वाध्याय गर्ने अधिकार प्राप्त हुन्छ ।

हिन्दु धर्मको मान्यता छ, “जन्मना जायते शूद्रं संस्कारो द्विज उच्यते । वेदाभ्यासी भवेत् विप्र ब्रम्ह जानाति ब्राम्हणः।।” अर्थात जन्मदा सबै मानिस संस्कार नभएका शूद्र नै हुन्छन् । जन्मपछि गरिएका संस्कारद्वारा द्विज बन्दछन् । वेदको गहन अध्ययन गरेपछि, विप्र र ब्रम्हतत्व के हो ? भन्ने राम्रोसँग बुझेपछि सबै मानिस ब्राम्हण बन्दछन्।

यसमा ९६ अंगुल हुनुपर्ने, यो भनेको ६४ कला र ३२ विद्याको योग हो । ३२ विद्यामा चारवटा वेद, चारैवटा उपवेद, छःवटा अंग, छः वैवटा दर्शन, तीनवटा सूत्रग्रन्थ र नौ प्रकारका अरण्यक मिलाएको हो । ६४ कलामा आभूषण, वास्तु आदिको निर्माण, पाककला, चित्रकला, साहित्य, भाषा, सिलाई, बुनाई, मूर्ति वा बुट्टा भर्ने, कृषि तथा पशुपालन आदि पर्दछन् ।

दीक्षा दिने प्रचलन वैदिककालमा ऋषिहरूले स्थापित गरेका हुन् । ऋषि परम्परा अनुसार दीक्षाहिन कोरा बालकलाई शिष्यद्वारा ब्राह्मण बनाउन गुरुकुलमा गुरुद्वारा दीक्षा दिइन्थ्यो । हिन्दु दर्शनमा दीक्षा दिनु भनेको दिशाहीन जीवनलाई दिशा दिनु र लक्ष–चिन्तन गराउनु हो । वास्तवमा दीक्षा एक शपथ, एक अनुबन्ध र एक संकल्प हो ।

जनै जिम्मेवारीको प्रतीक हो । जनैका धागाहरू र त्यसमा बनाईने बन्धन ‘गाँठा’ मध्ये तीनसूत्रले त्रिमूर्ति ‘ब्रह्मा, विष्णु र महेश’ को प्रतीकात्मक रुपमा देव–ऋण, पितृ–ऋण र ऋषि–ऋण बुझाउँछ । साथै गायत्री मन्त्रका तीनचरणका प्रतीक पनि हुन् ।

जनै बनाउन धागो बाट्नेदेखि धागो मिलाउने, शिखा पार्ने, अनिमात्र जनैपूर्णिमाकै मुहूर्तमा लामो अनुष्ठानका साथ होम तथा यज्ञको मन्त्रद्वारा प्रतिष्ठापित गरिन्छ । त्यसैले वास्तविक जनै बनाउन लामो झन्झट छ । यसमा ९६ अंगुल हुनुपर्ने, यो भनेको ६४ कला र ३२ विद्याको योग हो । ३२ विद्यामा चारवटा वेद, चारैवटा उपवेद, छःवटा अंग, छः वैवटा दर्शन, तीनवटा सूत्रग्रन्थ र नौ प्रकारका अरण्यक मिलाएको हो । ६४ कलामा आभूषण, वास्तु आदिको निर्माण, पाककला, चित्रकला, साहित्य, भाषा, सिलाई, बुनाई, मूर्ति वा बुट्टा भर्ने, कृषि तथा पशुपालन आदि पर्दछन् ।

बजारमा आम्दानी र मुनाफाको लागि बेचिने जनै वास्तबमा जनै नै होइन, सामान्य धागो हो । चीनबाट पनि जनै आयात हुन थालेको छ रे ! जनैमा चाबी, औंठीजस्ता चिज झुन्ड्याउनेहरू पनि छन् । कुनै चिज झुन्ड्याएपछि जनैको पवित्रता र मर्यादा नै रहँदैन र जनै लगाउनुको सार्थकता नै हुँदैन । कर्मकाण्डी र अन्धविश्वासी बाहुनहरूले नै जनैको पवित्रता कायम राख्न सकेनन् । अनि के भन्नु !