ईस्वी सम्वतका बाह्र महिनाको ऐतिहासिक परिचय

जनवरी : यो इस्वी सम्वतको पहिलो महिना हो । यस महिनामा ३१ दिनहरू हुन्छन् । कतिपय मुलुकमा नयाँवर्षको पहिलो दिनलाई ‘सन्त सिल्वेस्टर’ पनि भन्छन् । रोमन ढोका र प्रवेश द्वारमा राखिने दुईमुुखे देवता जेनस (Janus ), जसले हिजो र आजलाई हेरिरहेका हुन्छन् भन्ने शास्त्रोक्त मान्यता छ, डिसेम्बरको मसान्त काल र नयाँवर्षको पहिलो दिन देख्ने भएकोले उनैको नाममा पहिलो महिनाको नाम जनवरी राखिएको हो ।

इस्वी पात्रोमा अरू १० महिना राखीसकेपछि ई.पू. ७१३ मा जनवरी र फेब्रुअरी अन्तमा थपिएको हो । यसकारण कि रोमन क्यालेन्डरमा, शरद ऋतुमा कुनैपनि महिना हुँदैनथ्यो, मार्चबाट वर्ष सुरू हुने गर्थ्याे । प्राचीन रोम निवासीहरूले नयाँ कोन्सल (Consul)  वा रोमन नेता चुनेको बेलादेखि जनवरी पहिलो महिना मान्न थालियो ।

इस्वीको पात्रोमा एउटा महिना ३१ दिनको हुन्छ भने त्यसपछिको महिनामा ३० दिन हुन्छन् । ३१ दिन र ३० दिन पालैपालो मिलाएर वर्षभरिको ३६५ दिनलाई १२ महिनामा विभाजित गरिएको हुन्छ । तर फेब्रुअरी महिना चैं २८ दिनको मात्र हुन्छ र हरेक ४ वर्षमा एकपटक ३६५ दिनमाथि थपिने १ दिनलाई फेब्रुअरी महिनामा मिलाएको हुन्छ । पृथ्वीले सूर्यलाई परिक्रमा गर्दा ठीक ३६५ दिनमात्र नभएर ६ घन्टा ४ मिनेट बढी समय पनि लिएको हुन्छ । त्यसबाट ४ वर्षमा हुने २४ घन्टा फेब्रुअरीमा राखिएको हो ।

फेब्रुअरी: माथि नै भनियो फेब्रुअरीमा कति दिन हुन्छन् । उत्तरी गोलार्धका लागि जनबरी, फेब्रुअरी र मार्च महिना हिंउद हो भने दक्षिण गोलार्धका लागि यी गर्मीका महिना हुन् । फेब्रुअरी नाम ल्याटिन भाषाको februum शब्दबाट बनेको हो, जसको अर्थ शुद्धीकरण हुन्छ । ई.पू. ४५० (हाम्रा महामानव गौतम बुद्धको युग) सम्म फेब्रुअरी इस्वी पात्रोको अन्तिम महिनाको रुपमा रह्यो, यसकारण कि त्यस युगसम्म मार्चदेखि साल सुरू हुनेगथ्र्यो । त्यो बेला फेब्रुअरी २३ वा २४ दिनको मात्र हुने गर्थ्याे । त्यसपछिका खगोलशास्त्री र ज्योतिषीहरूको सम्मेलन (कन्भेन्सन्) ले यो महिनामा रहने दिन निश्चित गरेका हुन् ।

मार्च: उत्तरी गोलार्धमा यो महिना वसन्त ऋतुको रुपमा र दक्षिणी गोलार्धमा शरद ऋतुको रुपमा चिनिन्छ । प्राचीन रोमन पात्रो अनुसार यो पहिलो महिनाको रुपमा आउने गर्थ्याे । रोमन धर्मशास्त्रमा मार्स (Mars) अर्थात युद्ध–देव (God of War) को रुपमा वर्णित छ । प्राचीन कालमा हिंउँद सकिएपछि राज्य वा कबिलाहरूको युद्धकाल पनि लाग्ने गथ्र्यो । सम्भवतः ई.पू. १५३ तिर मार्टियसलाई मार्च महिनाको रुपमा राखिएको र प्राचीन रुसमा त १५ औं शताब्दीसम्म वर्षको पहिलो महिना मानिएको संस्कृतिविद्हरूको मत छ । कतिपय संस्कृतिहरूमा मार्चलाई नै वर्षको पहिलो महिना मान्ने अहिले पनि चलन छ ।

अप्रिलः रोमनहरूले ल्याटिन भाषाको Aprilis बाट यो महिनाको नामाकरण गरिएको पाईन्छ, तर यसको शब्द संरचना कसरी भयो भन्ने यकिन छैन । परम्परागत शब्दविचार (Etimology) अनुसार aperire भन्ने शब्दबाट यो महिनाको नाम बनेको तर्क पनि दिईन्छ, जसको अर्थ ‘खोल्नु’ भन्ने लाग्छ । कतिपय महिनाका नाम रोमन देवताहरूका आधारमा राखियो । रोमन प्रेमदेवी (Venus) जसलाई हामी यताकाले शुक्रग्रह जान्दछौं, को सम्मानमा राखिएको देखिन्छ । प्रेमदेवी (भेनस) को पहिलो महिना Aprilis वा Aphrilis लाई रोमनहरूले इस्वी पात्रो महिनाका रुपमा अमरत्व र स्थायित्व दिए । जुलियस सिजरको पालामा यस महिनालाई २९ दिनको बाट ३० दिन हुने बनाईएको हो ।

अर्को उल्लेखनीय पक्षः अप्रिल–फुल (अप्रिलको मूर्ख) प्रत्येक वर्ष अप्रिलको पहिलो तारिखमा मनाइन्छ । प्राचीन कालमा अप्रिल १ लाई नयाँ वर्षको पहिलो दिनको रुपमा मनाउँदा कतिपय मानिसहरु अप्रिल १ लाई नै नववर्षको पूर्वसन्ध्या (New Year’s Eve) मनाउने आदत छोडेनन् । जनवरीलाई नववर्षको पहिलो दिन मान्नेहरूले अप्रिललाई नै नयाँ वर्ष मान्नेहरूलाई मुर्ख बनाउने चलनस्वरुप ढाँट दिवसको रुपमा पनि मानिसहरू मनाउने गर्छन् । हावामा अरुको नक्कल गर्न माहिर हामी नेपालीहरू अप्रिल पहिलो दिन झुटो बोलेर त्यो चलनका पछाडि दौडन्छौं ।

मईः उत्तरी गोलार्धमा वसन्त ऋतुको रुपमा र दक्षिणी गोलार्धमा शरद ऋतुको रुपमा आउने मई महिना दक्षिण गोलार्धको लागि उत्तरको नोभेम्बर जस्तै हो, न जाडो न त गर्मी । प्राचीन ग्रीसमा प्रजननकी देवीको रुपमा मानिएकी ‘मईआ’ (Maia) र उनको पर्व पर्ने मईलाई इस्वी पात्रोमा महिनाको रुपमा राखियो । रोमन कवि ‘ओविद’ ले ल्याटिन शब्द बुढाबुढी (Maiores) बाट यो महिनाको नाम रहेको जिकिर गरेका रहेछन् । उनका अनुुसार त्यसपछिको ‘जुन’ महिना तन्नेरी (Juniores) बुझाउने शब्दबाट ‘जुनिअर्स’ बाट लिइएको भन्ने पाइयो । रुसीहरूको चैं श्रमिकहरूले मई १ (मई दिवस) को मान्यता नपाउन्जेल अवैधानिक वनभोज गएर उक्त दिवस मनाउने गरेको र रुसी भाषामा मायोभ्का (Mayovka) भनेको वनभोज हुने आधारमा यो महिनाको नाम मई भएको भनिन्छ ।

जुनः उत्तरी गोलार्धमा गर्मी चढ्ने बेलामा दक्षिण गोलार्धमा जाडो बढ्दै जाने मौसममा यो महिना आउँछ । जुपिटरकी (यता वृहस्पती) पत्नी तथा विवाहसम्बन्धी रोमन देवी जुनो (Juno) बाट यो महिना बनेको भन्ने छ । माथि भनेझैं तन्नेरीहरूको महिनाको रुपमा पनि यसलाई परिभाषित गरिएको छ । अर्कोतर्क अनुसार जुलियस सिजरका हत्यारा रोमन गणतन्त्रका संस्थापक ब्रुटस् (लुसियस जुनियस ब्रुटस्) को बीच नामबाट यो महिनाको नामकरण भएको हो ।

जुलाईः ई.पू. ७१३ देखि यो महिनाको नाम ई.पू. ४४ मा परिवर्तन भएर रोमन सिनेट, जनरल जुलियस सिजरको सम्मानमा नलिउन्जेल दश महिनाको साल हुने जमानामा पाँचौं महिना ‘क्विन्टिलिस’ (Quintilis) को नाममा जानिन्थ्यो । जुलियस सिजरको जन्मकाललाई समेट्ने गरी जुलाई लाई उनैको नामबाट नामकरण गरिएको हो ।

अगस्टः जनवरी र फेब्रुअरी महिना थपिएपछि आठौं महिनाको रुपमा रहेको अगस्ट, आठौं शताब्दीमा आएर रोमन सम्राट अगस्टको नाममा राखियो । दश महिनाको पात्रो हुने प्राचीन सम्वतमा यसको नाम ल्याटिनमा ‘छैर्ठौ’ अर्थ दिने Sextilis थियो । उत्तरी गोलार्धमा यो महिना गर्मी मौसम हुँदा दक्षिण गोलार्धमा मध्य–जाडो मौसमको रुपमा हुन्छ ।

सेप्टेम्बरः ल्याटिन भाषामा सातौंलाई सेप्टेम भन्छन् । दश महिनाको वर्ष मानेको प्राचीन रोममा सातौं महिना भन्नको लागि सेप्टेम्बर भनिएको थियो । पात्रो सुधार र महिना थप भएर यो महिना वर्षको नवौं महिना भए पनि सातौं अर्थ बुझाउने सेप्टेम्बरकै रुपमा रहिआएको छ ।

अक्टुबरः ल्याटिन र ग्रीक भाषामा ‘अक्टो’ भनेको आठ हो । पात्रोमा दश महिनामात्र भएको युगमा यसको नाम आठौं महिना भन्न अक्टुबर भनियो । ई.पू. ७५० मा यो नाम राखिएको हो । पृथ्वीको उत्तरी गोलार्धमा शरद ऋतु लाग्नथालेको मौसममा दक्षिण गोलार्धमा उत्तरको अप्रिल महिनाको जस्तो मौसम रहन्छ ।

नोभेम्बरः ल्याटिन भाषामा नौ अंक बुझाउन ‘नोभेम’ (Novem) भनिन्छ । पृथ्वीको दक्षिण गोलार्धमा नोभेम्बर महिना उत्तरी गोलार्धको मई महिना जस्तै हुन्छ ।

डिसेम्बरः ल्याटिन भाषामा दश अंकलाई ‘डिसेम’ (Decem) भनिन्छ । दश महिनाको वर्ष मान्ने पात्रोले दशौं महिना बुझाउन यो नाम ग्रहण गरेको थियो । परम्परामा जे चल्यो, अर्थ जे लागे पनि डिसेम्बरलाई बाह्रौं महिनाको रुपमा लिईन्छ । (विकिपिडिया, विभिन्न स्रोत र निजी नोटको आधारमा)