पृथ्वीनारायण, गान्धी र बीपी

जन्मको पुस्तान्तर भए पनि नेपाल राष्ट्रका निर्माता पृथ्वीनारायण शाह, भारतीय राष्ट्रपिता महात्मा गान्धी र नेपाली राष्ट्रियता तथा प्रजातान्त्रिक समाजवादका मौलिक विचारक तथा साहसिक कर्मबाट नेपाल भारत र विश्वभरि नै सुपरिचित प्रजातन्त्रवादी राजनेता बीपी कोइरालाका लक्षचिन्तन र कर्मलाई एकैठाउँ राखेर तुलनात्मक रूपले हेर्दा राजनेता उचित धेरै समानता एवं अन्यौलमा बाटो पहिल्याउने आलोक पाइन्छ ।

शून्य अवस्था, अभावै–अभाव र भीषण कठिनाइवीच पृथ्वीनारायण शाहले काठमाडौं उपत्यका, पूर्वी नेपालका राज्यहरू, पश्चिमका ‘बाइसी’ र ‘चौबिसी राज्य’ (जम्मा ४६ वटा) गरी ७० भन्दा बढी सानाठूला राज्य रजौटाहरूलाई एकीकरण गरेर जसरी सिङ्गो राष्ट्र बनाउन शुरू गरे । महात्मा गान्धीले पृथ्वीनारायण शाहभन्दा डेढशय वर्षपछि ब्रिटिश औपनिवेशिक शासनका विरूद्ध लडेर स्वतन्त्रता हासिल गरी करिब छःशय राज्यलाई एकीकृत हिन्दुस्तान बनाउने अभियानको नेतृत्व गरे ।

यो तथ्य यस सन्दर्भमा स्मरणीय छ कि महात्मा गान्धीले ‘भारत छोडो’ राष्ट्रिय स्वतन्त्रता आन्दोलनको नेतृत्व गरेपछि ब्रिटिशहरू भारतबाट विदा हुँदा तिनै छःशय राज्यहरूलाई आफ्नो निर्णय आफै गर भनेर स्वतन्त्रता दिएका हुन् । अखण्ड, एकीकृत र विशाल भारत बनाएर जिम्मा लगाउने नीति ब्रिटिश औपनिवेशिक शासनको थिएन । त्यही नीतिको परिणति हो, सम्पूर्ण राज्यहरू एकीकृत हुँदै गर्दा र महात्मा गान्धीले ‘भारत टुक्य्राउने कुरा मेरा लागि मेरो शरीर दुई टुक्रा बनाउनु बराबर हो ’ भन्दाभन्दै नयाँ राष्ट्र पूर्व र पश्चिम पाकिस्तानको रूपमा उदय भयो ।

एकीकृत नेपाललाई कस्तो बनाउने भन्ने सवालमा पृथ्वीनारायण र बीपी कोइरालाका भावनाको अत्यन्त सामिप्यता पाइन्छ । दुवै राजनेताहरूले समृद्ध र आत्मनिर्भर नेपालको सपना देखेका थिए । विदेशी हस्तक्षेपबाट मुलुकलाई जोगाउने सवालमा दुवैको समानता थियो । विदेशी हस्तक्षेपको खतरा नेपालमाथि पर्ने सम्भावनामा बीपी २०३३ सालमा राष्ट्रिय मेलमिलाप तथा एकता नीति लिएर निर्वासनबाट स्वदेश फर्किएका थिए भने पृथ्वीनारायण शाहले दिब्यउपदेशमा तत्कालीन उत्तरी र दक्षिणी राज्यहरूबाट भइरहने खतराप्रति सचेत रहन र ती राज्यहरूसँग गर्ने कुटनीतिक ब्यवहारका बारेमा स्पष्ट मार्गदर्शन दिएका थिए । उनले नेपाललाई ‘दुई ढुङ्गावीचको तरूल’ भनेका थिए भने बीपीले ‘दुईटा हात्तीका वीच सुतिरहेको मान्छे’ देखेका थिए ।

बीपी गरीब तथा गाउँमा बस्ने बहुसंख्यक नेपालीलाई आर्थिक न्याय दिने खालको ‘मोडेल डेमोक्रेसी’ को पक्षमा थिए । जनताको समृद्धिले राष्ट्रियता मजबुत हुन्छ भन्ने बीपी विचार र जनता सशक्त भएमा शासन व्यवस्था पनि बलियो हुन्छ भन्ने आसयमा पृथ्वीनारायणको ‘प्रजा मोटा भया दरबार बलियो हुन्या….’ तर्कमा समानता छ । नेपाललाई कस्तो बनाउने भन्ने सवालमा दुई युगका यी राजनेताहरूमा समान स्तरको सुस्पष्ट, ब्यावहारिक तथा दूरगामी प्रभाव राख्ने खालको सोचाइ थियो । बीपी प्रधानमन्त्री भएको प्रथम जननिर्वाचित सरकारले ती काम गर्दागर्दै उनले अपदस्थ भएर जेलजीवन गुजार्नु प¥यो ।

भारतवर्षमा पहिले मुसल्मान (मुगल) र पछि अँग्रेजहरूको आक्रमण र अतिक्रमण हिन्दु अस्मितामाथिको विध्वंस देखेका पृथ्वीनारायण शाहको लक्ष थियो, आफ्नो राज्यलाई नै‘असली हिन्दुस्थाना’ बनाउने । आफ्नो अधिराज्य (नेपाल) नै ‘असली हिन्दुस्थाना’ हो भन्ने उनको दाबी थियो । आत्मनिर्भताका लागि पृथ्वीनारायण शाहले कपडा उत्पादनलाई महत्व दिएका थिए, किन कि आत्मनिर्भताले नै राष्ट्रितालाई मजबूत बनाउँछ भन्ने उनको विश्वास देखिन्छ । त्यसैले उनले आफ्ना ‘दिब्य उपदेश’मा भनेका छन्, “देसका कपरा लगाउनालाई मन्हाई गरिदिनु. आफ्ना देशका कपरा बन्न जान्यालाई नमना देषाई सघाउनु र बन्न लाउनु र यस्व भया नगत देस जादैन” ।

स्वदेशी कपडाको प्रचलनलाई उनले जसरी जोड दिए त्यसैगरी डेढशय वर्षपछि महात्मा गान्धीले ब्रिटिशहरूलाई भारतबाट गलाएर धपाउन कपडालाई हतियार बनाए । ‘खादी आन्दोलन’ त्यसैको स्वरूप हो । महात्मा गान्धीले भारतमा विदेशी मालको बहिस्कार आन्दोलन चलाएजस्तै पृथ्वीनारायण शाहले ‘दिब्य उपदेश’ मा भनेका छन्, “आफ्ना देशको जिनी: जरिबुटि देस लैजानु र नगत षैचनु नगत षैचिराषनु . प्रजा मोटा भया दरबार बलियो रहन्छ” ।

जसरी भारतमा महात्मा गान्धीले सन् १९३५ को प्रान्तीय चुनाबपछि ‘राष्ट्रिय मेलमिलाप’ कार्यक्रम अगाडि बढाए, त्यसैगरी बि.सं. २०३३ सालमा बीपीले पनि मेलमिलाप नीतिको बाटो लिए । तर महात्मा गान्धीले मेलमिलापको अर्थ ‘स्वराज’ र ‘भारत छोडो’ आन्दोलनलाई छोडेका थिएनन्, त्यसैगरी बीपीले मेलमिलाप नीति लिए पनि प्रजातन्त्रप्रतिका आफ्ना मान्यता, लक्ष र प्रतिबद्धतालाई छोडेनन् ।

मेलमिलाप नीति अवलम्बन गरेपछिका बीपी विचारमा गान्धी विचारको स्पष्ट प्रभाव देख्न सकिन्थ्यो । गान्धीबारे बीपीको धारणा थियो, “….गान्धीवाद असीम सम्भावनाहरूको यौटा तेस्तो बिऊ हो, जसको मूल्य र महत्व तेसको वर्तमान रूपमा त्यति छैन जति कि तेस्का भविष्यका सम्भावनाहरूमा छ । यो मानव जातिका लागि एउटा आसा र त्राणको बाटो हो र त्यसै हुनाले गान्धीवाद बुद्धिजीवी र आदर्शवादीहरूका लागि पनि ठूलो प्रेरणा हो” (बीपी, ‘नेपालको चुनौती र गान्धीवाद’ : तरूण प्रकाशन, १९७५) ।” गान्धीवादी अर्थतन्त्रमा जसरी सुमाकरका ‘इन्टरमिडिएट टेक्नोलोजी’मा आधारित अर्थतन्त्रको वकालत थियो वास्तबमा गान्धीवादी अर्थनीतिको आधारभूत तत्व सुमाकर, गुनार मिर्दालजस्ता राजनीतिक अर्थशास्त्रीहरूका विचारको पूर्वअवस्था हो भन्नु अत्युक्ति होवैन । सुमाकरका विचारसँग बीपी विचारको सामिप्यता थियो । बीपीले योजनाकारहरूलाई राष्ट्रिय योजना आयोगमा राजाको फोटोसँगै झुपडीमा बस्ने गरीब नेपालीको फोटो राख्न निर्देशन दिएका थिए, जो महात्मा गान्धीले भारतमा गरेका थिए ।

पृथ्वीनारायण शाह, महात्मा गान्धी र बीपी तिनै राजनेताहरू आफूले लक्ष गरेको राज्यव्यवस्था राम्रोसँग लागु गर्न नपाई देहावसान भए । भारत स्वतन्त्र हुनासाथ महात्मा गान्धीको हत्या भयो । ७२ वर्ष लामो एकीकरणको क्रममा पृथ्वीनारायण शाह ५२ वर्ष उमेरमा बि.सं. १८३२ मा बिते । उनले सोचेजस्तो शासन लागु गरेर त्यसका परिणाम र प्रभाव देख्ने मौका पाएनन् । बीपी प्रधानमन्त्री भएको डेढ वर्ष पुग्दा नपुग्दै २०१७ सालमा अपदस्थ भए । २०१६ सालमा तत्कालीन संसदको प्रथम अधिवेशनमा प्रस्तुत उनको सरकारको वार्षिक नीति र कार्यक्रममा युगान्तरकारी परिवर्तन दिने कार्यक्रम भएको ऐतिहासिक दस्तावेज हो । वास्तबमा त्यसपछि लागु गरिएको पञ्चायती ब्यवस्थामा, पूर्वपश्चिम राजमार्गको निर्माण, भूमिसुधार, तराईमा विकासका विविध कार्यक्रम चलाई तराईलाई गुल्जार गर्ने आदि अधिकांश कांग्रेसका विकास कार्यक्रमहरू वरण गरिएको देखिन्छ ।

पुस महिना पृथ्वीनारायण शाह र बीपी कोइरालाका स्मृतिका ऐतिहासिक पर्व पर्दछन्— २०३३ साल पुस १६ गते आठ वर्ष लामो निर्वासन त्यागेर राष्ट्रिय मेलमिलाप तथा एकताको अपीलका साथ स्वदेश फर्किएका बीपीले राष्ट्रिय राजनीतिमा ल्याएको नयाँ मोडलाई नेपाली काँग्रेसले सो दिन राष्ट्रिय मेलमिलाप दिवसका रूपमा मनाउने गर्दछ । बि.सं. १८३२ को मंसिर मध्यतिर जाडो छल्न नुवाकोट गएका पृथ्वीनारायण नुवाकोट दरबारमा बिमारी परे । स्वास्थ्य झन्झन् खराब हुँदै गएपछि उनैको इच्छाअनुसार त्यहाँको देवीघाट लगियो ।

नौ दिनसम्म घाटमै रही पुस २७ गते बिहान सातबजे उनको निधन भयो । घाटमै राखिएको बेला उनले दिएको ‘दिब्य उपदेश’ चारजना भारदारहरूले टिपेका थिए । हाल प्राप्त एकमात्र ‘दिब्य उपदेश’ शिवरामसिंह बस्नेतका छोरा अभिमानसिंहले टिपेका र उनैका सन्तान बखतमानसिंह बस्नेतले सुरक्षित राखेको पाण्डूलिपी हो ।

राष्ट्रप्रतिको समर्पण, राष्ट्रिय हितलाई पहिलो प्राथमिकतामा राख्ने र ग्रामीण गरीब र निमुखा जनताको हितप्रति विशेष जोड दिने यी तीनै इतिहास पुरूषहरूको समान विशेषता थियो । तीनैजनाले आ–आफ्नो जमाना र आ–आफ्ना मुलुकमा असाधारण प्रभाव छोडेर गए । पुरातन कालमा नेपालको अवस्थिति, चुनौती र अवसरलाई जसरी पृथ्वीनारायण शाहले बुझेका थिए, आधुनिक नेपालको युगमा बीपी कोइरालाले बुझेका थिए । बीपीले पृथ्वीनारायणलाई ‘राज्य बनाउने राजा’ का रूपमा उल्लेख गर्दै उनले भौगोलिक रूपमा एकीकृत गरेको राज्यलाई भावनात्मक एकता र समृद्ध राष्ट्रको रूपमा विकसित गर्ने काम प्रजातन्त्रको हो भन्ने प्रतिबद्धता लिएका थिए ।

‘गणतन्त्र’ का यी दिनमा राष्ट्रिय एकताका पेच–किला खुकुलिएको, जातीय विवादले राज्यले आफ्नो चरित्र गुमाउँदैगएको र राज्य विघटनका खतरा बढ्दैगएको यस खेदजनक परिस्थितिमा गान्धीको त्याग र महानतालाई सम्झँदै, पृथ्वीनारायण शाह र बीपीका लक्षलाई आत्मसात गर्दै हामी सबैमा सत्मार्गमा हिँड्ने सद्बुद्धि प्राप्त भएमा त्यो नै यी महापुरूषप्रति कृतज्ञतापूर्ण श्रद्धाञ्जली हुनेछ ।