मूल्यबृद्धि रोक्न आन्दोलनमा जागौँ महिला, जोगाउँ भान्सा

♦बिमला घिमिरे

नेपालको हरेक परिवर्तनमा महिलाको सहभागिता महत्वपूर्ण छ । राजनीतिक, आर्थिक, सामाजिक, लैङ्गिक आदि जुनसुकै क्षेत्रको परिवर्तनका लागि भएका आन्दोलनहरुमा महिलाको सहभागिता उल्लेखनीय रहेकाे छ । नेपालमा अहिलेसम्म भएका आन्दोलनकै कारण महिलाहरु नेतृत्वमा पुगेका छन् । कुनै न कुनै रुपले नेतृत्वमा पुगेपनि ठूलो संख्यामा महिलाहरु अझै पनि गृहिणीकै रुपमा छन् ।

अहिले मात्र हैन, विगतदेखिनै देशमा हुँदै आएको महंगीले गृहिणी महिलाको भान्सा समस्यामा पर्दै आएको छ । तर, धेरै गृहिणी महिलाको यो समस्यालाई महिला आन्दोलनले देख्न सकिरहेको छैन । जीवन र व्यवहारको पहिलो प्राथमिकतामा पर्ने भान्सा महंगिदा वा अप्ठ्याराेमा पर्दा आम गृहिणी महिलाहरु आन्दोलित हुन सकिरहेका छैनन् वा खोजिरहेको देखिँदैनन् । अब दिनहुँ भइरहेको मूल्यबृद्धि र यसले भान्सामाथि पार्ने असरका कारणहरु खोज्न महिलाहरु आन्दोलित हुन आवश्यक भइसकेको छ ।

हामी महिला आन्दोलनले ल्याएका परिवर्तन र उपलब्धिहरु देखिरहेका छाैं । पर्याप्त नहोला तर, केही भएकै छैन भन्न सक्ने अवस्थामा छैनाैं । आन्दोलनकै कारण महिला माननीय भएका छन्, मन्त्री भएका छन् । राष्ट्रपति, प्रधानन्यायाधीश र सभामुख जस्ता राष्ट्रको गरिमा ठानिने संवैधानिक पदमा महिला पुगेका छन् । यो हरेक परिवर्तनका लागि भएका आन्दोलनमा महिलाको सशक्त उपस्थिति भएर नै हो ।

जिम्मेवारीको बोझ र पदीय दायित्वका हिसावले जो जहाँ पुगेपनि बजारशास्त्र मूताविक प्रश्न पुग्छ भान्सामै । सरकारले गरेका सामान्य निर्णयको असरले भान्सा कति प्रभावित छ । दैनिक आउने उपभोग्य बस्तुको मूल्यको थपिदो परिवर्तनले निम्त्याएको समस्यालाई कम गर्न गृहिणीले आवाज किन नउठाउने ? ।

अस्वभाविक मूल्यबृद्धिले पाइला पाइलामा, व्यक्ति व्यक्तिमा र परिवार परिवारमा प्रभाव पार्छ । अहिले भन्नलाई सहज रुपमा भनिदैछ ।अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा कच्चा तेलको मूल्य बढ्दा घाटा धान्न नसकेर इन्धनको मूल्य बढाइएको हो । तर, त्यसको प्रभाव कहाँ परेको छैन । दैनिक उपभोग्य वस्तुको मूल्य अकासिएको छ । अत्यधिक मूल्यवृद्धिका कारण उपभोक्ता खर्च धान्नै नसक्ने अवस्थामा छन् । आयस्रोत गुमेर कमजोर बनेको क्रयशक्तिबीच नेपालीको भान्छा अचाक्ली महँगिएको छ र यसको सबैभन्दा बढी मारमा गृहिणीहरुनै छन् । भनाइको अर्थ मूल्यबृद्धिको असर महिलाहरुमा मात्रै परेको छ भन्ने हैन ।

नगन्य बाहेक हाम्रो समाजमा अझैपनि आय आर्जन र खर्च टार्ने विषय पुरुषमाथि निर्भर छ । आम्दानीभन्दा खर्चको सीमा अधिक हुँदा परिवारका दुबै सदस्यमाथि यसको भार पर्ने हो । भान्सा तेल, चामल, तरकारी, मासु, खाना पकाउने ग्याँस आदिमा निर्भर रहने जसकाे भाउ उच्च परिमाणमा बढेको छ । यीबाहेकका शिक्षा र स्वाथ्यका विषय अझ भारिला बन्दै गएका छन् ।

यसले समाजमा भोलिका दिनमा के अवस्था ल्याउला । यसको असर परिवारको मेलमिलापमा, मानसिक स्वास्थ्यमा, बालबालिकाको शिक्षामा र बिरामीको स्वास्थ्य उपचारमा कस्तो पार्ला ? । यो विषयमा गृहिणी महिलाहरु जगरुक हुने कि नहुने ? भन्दा हुनुपर्छ ।

मूल्यबृद्धि जीवनका सबै पक्षसँग जोडिएर आउने विषय हो । मूल्यबृद्धिबिरुद्ध गृहिणी महिलाको आन्दोलन पनि असहज भइरहेका विषयबस्तुलाई सहजतामा लानका लागि हुनुपर्छ । विकल्प खोजेर समाधान दिनेतर्फ केन्द्रित हुनुपर्छ । मूल्य बढ्दा घटाउन सकिने बाटाहरु वा ती बस्तुका वैकल्पिक स्रोतहरु आन्दोलनले खोज्न सक्छ ।

ठिलै भएपनि महिला आन्दाेलनले अब यी विषयप्रति चासो नदिने हो भने भोलीका दिनमा नेपाली समाज रूपान्तरणको प्रक्रिया पछाडि फर्कन सक्छ । महिला सशक्तीकरण अभियान पनि यही यात्रामा सामेल हुन सक्छ । महिला आन्दोलनको वर्गीय मुद्दा लिकबाट बाहिर पर्दा पहिचानको पनि अपहरण हुने खतरा बढ्छ भन्ने कुरा हामीले बुझ्नुपर्छ ।

लामो अन्तरालमा आम नेपाली महिलाको जीवन, राज्यका सूचकांकहरूले देखाएको संकेत असंख्य घरेलु कामको जिम्मेवारी र आर्थिक उपार्जनमा महिलाले घरमा स्थान पाउने वातावरण तयारका लागि पनि मूल्यबृद्धिबिरुद्ध गृहिणी महिला आन्दोलन उठाउन आवश्यक छ ।

मूल्यबृद्धिकै विषयमा सिधैं कुरा गर्दा गएका ७ महिनामा इन्धनको भाउ १० पटक बढ्यो, खाना पकाउने ग्याँसको भाउ प्रतिसिलिन्डर १८ सय पुग्यो । तर, हामीले घरभित्रैबाट बढेको मूल्यको विरोध जनायौँ । बिजुलीलाई वास्ता गरेनौ । विद्युतीय चुलोको सहज उपलब्धताका लागि कुनै अभियान चलाएनौँ । यी सब दृश्यले के देखाउँछ भने महिला आन्दोलन नागरिकको दैनिक जीवनयापनसँगै सरोकार राख्ने गम्भीर मुद्दामा चिन्तित छैन ।

एकैछिन् आन्दोलनका विषयलाई थाँती राखेर सरसर्ती हेर्दा पनि अहिले देशमा महँगी निकै तीव्र गतिमा बढेको छ । निश्चित आय नभएका बहुसंख्यक परिवारका लागि त जीवन यसै पनि कष्टप्रद थियो नै मध्यम वर्गले समेत महँगीको बोझ धान्न नसक्ने अवस्था छ । अनपेक्षित मात्रामा महँगी बढाउनमा प्रत्यक्ष भूमिका भने बजार र सरकार दुवैको देखिएको छ । बजारले आफ्नो धर्म पालना नगर्दा र सरकार महँगी वृद्धिप्रति संवेदनशील नहुँदा जनता धान्नै नसक्ने महँगीको मारमा परेका छन् ।

पेट्रोलियम पदार्थको मूल्यमा भएको अनपेक्षित वृद्धिले प्रत्यक्ष वा परोक्षरूपमा सबै उपभोग्य वस्तु र सेवाको मूल्य बढाएको छ । बजारले त जनतामाथि भार थुपार्ने नै भयो सरकारी नीतिले पनि जनतामाथि नै बोझ बढाएको छ । हामीले यो कुरा बुझिरहेकै छाैं कि नेपाल सरकारले चाहेर पनि अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा इन्धनको मूल्य नियन्त्रण गर्न सक्दैन । तर, सरकारले लगाएको करको दरमा हेरफेर गर्न सक्छ । यसका लागि गृहिणी महिलाले आवाज उठाउन सक्छन् । किनभने पेट्रोलियम पदार्थको कर घटाइएमा मूल्य पनि घट्छ । त्यसले उत्पादन र ढुवानीको लागत कम हुन्छ । बजारमा त्यसको सकारात्मक प्रभाव पर्छ र मूल्यवृद्धि नियन्त्रणको गति कम हुन्छ ।

अर्को यो आन्दोलनको आवश्यकता किन पनि छ भने बजारले आफ्नो धर्म पालना गरे सरकारले बजारमा हस्तक्षेप गर्न पर्दैन । अन्यथा बजारको नियमन नगरी राज्य तमासा हेरेर बस्न सक्दैन । तेलमा कर छुट गरे सरकारलाई पनि बजार नियमन गर्ने नैतिक शक्ति हासिल हुन्छ । भारतमै हेरौं, करको दर कम गरेर इन्धनको मूल्य घटाएको छ । यसमा महिला आन्दोलनले अग्रसरता देखाउनु जरुरी छ ।

महिला आन्दोलनका विभिन्न चरण र स्वरुप पनि छन् । सबैले आफ्नै ठाउँ र कार्य क्षेत्रबाटै यसलाई अगाडी बढाउन सकिन्छ । मुल्यबृद्धिले भान्सामा पारेको असरबारे श्रमिक महिलाहरुको दैनिक जीवन झन कष्टकर हुँदै गएको छ । मुल्यबृद्धिको कारण अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा भएको मुल्यवृद्धि बताइएता पनि नेपाल सरकारले पेट्रोलियम पदार्थमा आधा दर्जन भन्दा धेरै शीर्षकमा लगाउँदै आएको कर नीतिमा पुनरावलोकन गर्नका लागि त्यहीँबाट पनि आवाज उठाउन सकिन्छ ।

बिहानबेलुका हातमुख जोर्ने नागरिक र व्यवसायिक प्रयोगमा आउने ग्याँसको मूल्यमा आज पनि कुनै अन्तर छैन् । व्यक्तिगत र व्यावसायिक प्रयोजनमा अलग मूल्य कायम गर्ने भनेर रातो र नीलो बनाएका ग्याँस सिलिन्डर अर्थहीन बनेका छन् । इन्धन बचतका लागि सरकारले दुई दिनको छुट्टी गर्नुपर्ने कुनै औचित्य देखिँदैन । दुई दिनको बिदाले इन्धनको खपत घटाएको छैन, बरु बढाएको हुनुपर्छ ।

यसकारण राज्य सञ्चालनका संयन्त्र र तिनलाई परिचालन गर्ने सरकारलाई जनहितमा दीर्घकालीन निर्णय गराउन पनि आन्दोलन आवश्यक छ । राज्यको दायित्व भनेको सेवासुविधाको व्यवस्थापन गर्नु हो । आम नागरिकलाई छाडेर केहीका स्वार्थ अनुकूल गर्ने निर्णयमा सरकार साक्षी बस्ने होइन भन्ने कुरामा नागरिक सजग रहनै पर्छ ।

यस अर्थमा हरेक पटक हुने मूल्यबृद्धि नियन्त्रणमा राख्ने र त्यसका लागि तयार हुन सक्ने वैकल्पिक क्षेत्रहरुको परिचान गरौँ । बजारमा भइरहेका कालोबजारीमा ध्यान दिउँ । हरेक गृहिणी यसमा सजग भए सहजै नियन्त्रण पनि सम्भव हुन्छ । आफुले किन्ने सामानको समान मूल्य र शुद्धतामा पनि जानकारी राखौँ । तलमाथि भएको पाएमा सम्बन्धित निकायहरु छन्, समूहहरु हुन्छन् त्यसमा जानकारी गराउँ । यहीँबाट गृहिणी महिला आन्दोलन सुरु हुन्छ र सार्थकता पनि पाउँछ ।

                                                   (लेखक घिमिरे श्री स्वावलम्वन समाजिक संस्था काठमाडौंकी अध्यक्ष हुन्)