दशैंमा हराउन थाल्यो रातोमाटो र कमेरो

♦ डम्बर बुढामगर

१३ असोज, ढोरपाटन । बागलुङको निसीखोला गाउँपालिका–४ की फुर्सी विकलाई दशैंको घटस्थापनाको दिनसम्म रातोमाटो र कमेरो गाउँलेका घर–घरमा पु¥याउन भ्याइनभ्याइ हुन्थ्यो । उनले माटो गाउँलेका घरमा पु¥याइदिएवापत दशैं खर्च पाउथिए तर दुई वर्षयता उनलाई दशैं खर्च जोहो गर्न मुस्किल भइरहेको छ । गाउँमा खर र ढुङ्गेघर विस्थापित हुँदै गएपछि स्थानीयवासीले रातोमाटो र सेतो कमेरोले घर पोत्न छोडिसके ।

घर माटोले पोत्ने प्रचलन घट्दै गएपछि माटो बेचेर जीविका चलाउँदै आएकी विक अहिले पेशा परिवर्तन गर्ने सोचमा छिन । “मैले माटो बेचेर खर्च चलाउँदै आएको १७ वर्ष भयो, दुई वर्षदेखि माटो बिक्री हुनै छाड्यो, १५–२० बोरा बेच्यो भने पाँच सय आम्दानी हुन्छ, धेरै मान्छेले माटोले घर लिप्नै ९पोत्न० छाडिसके, अब माटो बेचेर ज्यान पाल्न गाह्रो छ, अरु नै पेशा गर्नुपर्ने भयो,” उनले भने ।

दशैं–तिहारबाहेक अरु बेला पनि गाउँलेका घरमा माटो पु¥याउने गरेकोमा अहिले वर्षमा दुई सय बोरा पनि बेच्न गाह्रो परेको गुनासो गर्दै उनले आफूले दशैंका बेलामा मात्रै पाँच सयदेखि आठ सय बोरा बाटो गाउँलेका घरमा पु¥याउने गरेको र अहिले एक सय बोरा पनि बिक्री हुन छाडेको बताइन ।

“मैले दशैंमा मात्रै माटो बेचेर रु १५हाजर देखि २० हजारसम्म आम्दानी गर्थेँ, अहिले वर्षभरिमा पनि रु १५ हजार कमाई हुँदैन, गाउँभरि टिन ‘जस्तापाता’ र सिमेन्टबाट घर बन्न थाले, मान्छेहरूले मेरो माटो के किन्थे”, विकले भनिन, “पहिले–पहिले रातोमाटो र सेतो कमेरोले घर पोत्दा गाउँ नै निकै राम्रो देखिन्थे, अहिले बजारबाट आउने रंगले कमेरो र रातोमाटो प्रयोग हुनै छोड्यो ।”

गाउँमा परम्परागत ढुङ्गा, काठ र माटोले बनेका घर विस्थापित हुन थालेपछि माटोले घर पोत्ने प्रचलन हराउँदै गएको निसीखोला–२ की फूलमाया कुँवरले बताए । “गाउँले घरआँगन लितपोत गर्न थाले भने दशैं आएको आभाष हुन्थ्यो, घर लिपेर चोख्याएपछि घटस्थापनाका दिनमा जमरा राख्ने गरिन्थ्यो, अहिले त बजारबाट रङ किनेर ल्याएर लगाउँछन्, माटो कमेरोको प्रयोग हुनै छोड्यो”, उनले भने ।

कुँवरले आधुनिकताले परम्परालाई विस्थापित गर्न थालेको भन्दै अहिले दशैंको रौनक पनि हराउँदै जान थालेको गुनासो गरिन । माटो र कमेरो गाउँले जनजीवनसँग जोडिएको थियो भन्दै देखासिकी र प्रविधिको विकासले परम्परा जोगाउन नसकिने अवस्थामा पुगेको गुनासो गरिन । उनले भनिन, “माटो र कमेरो त हामी गाउँलेहरूको जनजीवन र पहिचानसँग जोडिएको थियो, पहिले–पहिले गाउँका सबै घर रातोमाटो र सेतो कमेरोले पोतिएका हुन्थे, टाढाबाट देख्दा पनि गाउँले परिवेश झल्किन्थ्यो, आधुनिकताले सबै मेटाउन थाल्यो, पछिल्लो पुस्ताले त झन् देख्नै पाउने छैनन् ।”

केही वर्ष अगाडिसम्म निसीखोला गाउँपालिका–४ को बडाचौरमा रातोमाटो ल्याउन आउनेको निकै भिड लाग्ने गथ्र्यो तर पछिल्लो दुई वर्षदेखि निकै कम भएको स्थानीय बलबहादुर खत्रीले बताए । पछिल्लो समय गाउँमा ढुङ्गे घरमासमेत कृतिम रङ लगाउन थालेपछि माटो र कमेरोको प्रयोग कम हुँदै गएको उनको भनाइ थियो ।

“यो ठाउँमा माटो ल्याउन आउनेको ठूलो भीड लाग्थ्यो, दशैंको बेलामा त झन् पालो गरेर माटो लैजानुपर्ने अवस्था थियो तर अहिले मान्छेहरु आउनै छाडे”, खत्रीले पुरानो माटो निकालिएको ठाउँ सिकाउँदै भने, “यहाँबाट सयौँ बोरा माटो निकालेर टाढा–टाढा पु¥याउँथे, यो गाउँका मात्रै होइन, धेरै गाउँबाट मान्छेहरु माटो ल्याउन यहाँ आउने गर्थे ।”

अहिले गाउँमा खर र ढुङ्गाका घर विस्तारै हराउँदै गएको भन्दै सिमेन्ट र जस्तापाताले बनेका घर बढिरहेको उनको भनाइ थिायो । पहिले विद्यालयका भवन पनि माटो र काठेले बनेको हुँदा दशैंका बेला माटो र कमेरोले लिप्ने गरेको खत्रीले स्मरण गरे ।

“यो गाउँमा आधा दशक अगाडिसम्म पूरै घर ढुङ्गा, काठ र माटोले बनेका थिए, कति घर खरले पनि छाएका थिए, अहिले खरको घर त देख्नसमेत पाइँदैन, विद्यालय पनि ढुङ्गा माटोले बनेका थिए, दशैंका बेला विद्यार्थीले रातोमाटो र कमेरोले लिप्ने गर्थे, अहिले विद्यालय पनि सिमेन्टले बने, सिमेटले बनेका घरमा रातो माटोले लिप्ने कुरा भएन”, उनले भनिन, “अहिलेसम्म त केहीले माटोले घर पोत्दै आएका छन्, अबको दुई÷चार वर्षमा गाउँमा कोहीले पनि माटो र कमेरो प्रयोग गर्ने छैनन् ।”

बागलुङका १० वटै स्थानीय तह खरको छानो मुक्त पालिका अभियानमा जुटेका छन् । सो अभियानअनुसार गाउँमा भएका पुराना खरका छाना हटाएर जस्तापाताले छाउन थालेका छन् । जिल्लाको बागलुङ नगरपालिका, गलकोट नगरपालिकालगायत पालिकामा अहिले खरका घर पूर्णरूपमा विस्थापित भएका छन् ।