भारतसँग नेपालको छिमेकी सम्बन्धः एक अनन्त बोझ
विनोद त्रिपाठी
असार २९, २०८० शुक्रबार १५:५०:११
काठमाडौं महानगरका मेयर बालेन शाहले पछिल्ला दिनहरुमा नेपालका शासक भारतको गुलामी गरिरहेको तर्फ निरन्तर प्रहार गरिरहे । उनको अभिव्यक्तिलाई नागरिक तहले स्याबासी दियो । बालेनलाई जन समर्थन प्राप्त हुनुको अर्थ थियो, विगत ७४ वर्षदेखि नेपाली जनस्तरबाट भारतप्रति घृणा बढ्दै जानुको उपज । नेपाली स्वाभिमानलाई भारतले व्यापार मार्फत पटक पटक खरिद गर्ने प्रयास गर्यो । परिणामतः भारतप्रतिको घृणा तीव्र बन्दै गएको इतिहासले पुष्टि गरेको छ ।
वर्षको करिब ५० अर्ब रूपैयाँको भारतसँग भात (चामल) किनेर पेट भर्छौं हामी । नुन र जिरा नभई हाम्रो भान्छा चल्दैन । आगो वाल्ने इन्धनदेखि चुल्होको साधनसम्म उतैबाट ल्याउनुपर्ने वाध्यता छ । वर्षेनि करिब २०–२५ लाख जना भारतमै पुगेर कमाई नगरे सुखै छैन । साना ठुला उद्योग चलाउने मेसिनदेखि कच्चा सामग्रीको भर उही भारतकै छ । एक खालको सिंगो जीवन नै भारतमै निर्भर छ हाम्रो । तर, पनि हामी भित्र वर्षौंदेखि एउटा अविछिन्न पर्खाल खडा छ । त्यो हो, भारतप्रतिको घृणा ।
यो घृणा यति वढेर गयो कि भारतसँगको सम्बन्ध निकटता वा विकटताबाट नेताहरूको राष्ट्रवाद छवि मापन गरिन्छ । नेताहरूलाई गाली गर्नु पर्यो भने भारतीय गुलाम शब्दले पुकारिन्छ । ‘जसको सिता खायो, उसको गीता किन गाएनौं’ हामीले ? एउटा नेपाली जो भारतमा गएर काम गर्छ, फर्कँदा उसैलाई गाली गर्छ । माथि उल्लेखित सवालहरु एकथरी कथित विद्धान वर्गले उठाइरहेका छन् ।
सतप्रतिशत नेपाली जनता भारतको घृणा गर्छन्, र आजसम्म एक जना सामान्य नेपालीले किन भारतको प्रशंसा गरेन ? आमनेपालीमा यो एक रहस्यमय सत्यताले किन ह्दयमा वास बसेको छ ? भारतप्रति नेपाली दृष्टिकोण घृणाको रुपमा जर्वजस्त भाष्य कसरी निर्माण भयो, यसको अन्तर्य के हो, आजसम्म कसैले खोजविन गरेको छैन । आउनुस्, मित्र राष्ट्र भारतसँग हाम्रो सम्बन्धको दुरी टाढा वा नजिकले कति असर पारिरहेको भन्ने विषयमा चर्चा गरौं ।
नाकाबन्दीका नजिरहरु
पुरै नेपाल भुकम्पले थिलोथिलो थियो । विश्व भरबाट सहानुभूति आइरहेको थियो । तर, भारतले यही मौका छोपेर नाकाबन्दी लगाइदियो । २०७२ असोज ६ गतेदेखि भारतले लगाएको त्यो नाकाबन्दी एउटा यस्तो नजिर बनेर बसेको छ, जुन नेपालको विवशतालाई भारतले खरिद गर्न खोजिरहेको प्रतीत हुन्थ्यो । त्यति बेला कुनै एउटा नेपालीले भारतसँग झुकेरै भएपनि नाकाबन्दी खोल भनेन । बरु उल्टो अल्नु (नुनबिनाको तरकारी) खाएरै भएपनि नेपालीले भारतलाई हेर्ने दृष्टिकोण घृणाको रुपमा बढाउँदै लगे । त्यो बेलाका सरकार प्रमुख केपी ओलीले देखाएको सार्वभौम मुलुकको शासकीय अडान नेपाली जनताले अहिलेसम्म सम्झिरहेका छन् ।
हुन त भारतले यसअघि पनि खतरनाक तीन वटा नाकाबन्दी लगाइसकेको थियो । सबैभन्दा लामो नाकाबन्दी ०४५ सालमा नेपालले झेलेको थियो । १५ महिने यो नाकाबन्दीमा कयौं दिनसम्म नेपालीले नुन खाएनन् । मुस्ताङको नुन खानीबाट झिकाइएका नुनहरु नजिकका वस्तीमा पुर्याइएका थिए । त्यो बेला भारतीय प्रधानमन्त्री राजीव गान्धीले नाकाबन्दी लगाएका थिए । उनले पनि नाकाबन्दीलाई हतियारको रुपमा प्रयोग गरेर नेपालीको स्वाभिमान खरिद गर्ने सौदावाजी खेलेका थिए । तर, तत्कालीन प्रधानमन्त्री मरिचमान सिंह झुकेनन् । अन्ततः संयुक्त राष्ट्रसंघले भारतलाई राष्ट्रसंघको सम्मेलनमा निषेध गर्नेसम्मको चेतावनी दिएपछि भारतले नाकाबन्दी खुलाएको थियो ।
अझ विगत तर्फ फर्कने हो भने २०२७ सालमा भारतले नाकाबन्दी लगाएर नेपालभित्र हस्तक्षेप गर्ने प्रयास गरेको थियो । तत्कालीन भारतीय प्रधानमन्त्री इन्दिरा गान्धीले नेपालको सिमानामा बसेका चिनियाँ सेना हटाउन शर्त अघि सारिन् । तर, राजा महेन्द्र भारतको शर्त अस्वीकार मात्र गरेनन्, भारतले उत्तर तर्फ राखेका भारतीय सैन्य चेकपोष्ट हटाउन प्रधानमन्त्री कीर्तिनिधि विष्टलाई आदेश दिए । तत्कालीन राजा महेन्द्रको अडानले भारतीय सेनाको चेकपोष्ट फिर्ता भयो भने नाकाबन्दी पनि खुलेको थियो ।
भारतले सुरुमा २०१९ मा लगाएको नाकाबन्दी अझै डरलाग्दो थियो । राजा महेन्द्रले चीनसँग सिधा सडक निर्माण गर्ने प्रस्ताव गरेपछि भारतले त्यसलाई रोक्न नाकाबन्दी लगाइदिएको थियो । भारत चाहन्थ्यो, नेपालको चीनसँग कुनै प्रकारको सुमधुर सम्बन्ध नहोस । बरु शत्रुता सम्बन्ध होस । तर, राजा महेन्द्रले दीर्घकालीन रुपमा नेपाललाई चीन र भारतसँग समान सामरिक सम्बन्ध स्थापित गर्न चाहन्थे । फलस्वरुप चीनका ठूला शहरहरूमा नेपालको सिधा सडक विस्तार प्रस्ताव चीन समक्ष राखेका थिए । यो तुरुन्त रोक्नुपर्ने शर्त राखेर भारतका तत्कालीन प्रधानमन्त्री जवाहरलाल नेहरुले नाकाबन्दी लगाएका थिए । यसरी श्रृंखलाबद्ध भारतले लगाएको नाकाबन्दी कारण नेपाली जनताले सधैं भारतप्रति घृणा जगाइरहे ।
सामाजिक कुरीति आयातको हैरानी
भारतका भ्लगर मनोज मलहोत्राले आफ्नो युट्युवमा दुई महिनाअघि केही भिडियो अपलोड गर्दै भनेका छन्,‘नेपाल यति धेरै सुरक्षित छ भन्ने मलाई थाहै थिएन ।’ ट्राभलिङ मन्त्र नामक युट्युव च्यानलमा अपलोड गरिएका भिडियोमा उनले नेपालमा युवायुवतीबीच, धर्म धर्मबीच र हरेक जातिका रीतिरिवाजबीच कुनै भेदभाव नभएको व्याख्या गरेका छन् ।
मलहोत्राले हरेक युवती निर्धक्क सडकमा, पार्कमा घुमिरहेको दृष्यले विकसित मुलुक गएको अनुभव व्यक्त गरेका छन् । नेपालको शहर हेर्दा भारतको जस्तै देखिएपनि यहाँको जनजीवन निकै भिन्न सुरक्षित र स्वतन्त्र भएको महसुस गरेको उनले सगौरव अनुभव सुनाएका छन् । उनको यो भनाईले के अर्थ राख्छ भने भारतका कयौैं नागरिकमाझ अझै पनि नेपालको सामाजिक परिवेशप्रति निकै अनभिज्ञता छ । उनिहरु भारतकै आँखाले हेर्छन्, तर विल्कुल फरक अनुभव लिएर फर्कन्छन् । यसको कारण खोज्न हाम्रो इतिहास तर्फ फर्कनै पर्छ ।
२०२६ सालमा त्यो वेलाका उद्योग तथा वाणिज्य मन्त्री नवराज सुवेदीलाई तत्कालीन राजा महेन्द्रले तराई क्षेत्रमा उद्योग स्थापना गर्न अवलोकनका लागि पठाएका थिए । सुवेदीले भारतीय सीमा क्षेत्रको अवलोकनपछि महेन्द्र समक्ष प्रस्ताव राखेका थिए,‘सरकार, उद्योग स्थापना गर्न त फराकिलो जमिनमा सहज छ, तर नेपाल तर्फको वस्तीमा भारतबाट आएको विकृति रोक्नुपर्यो ।’ उनले उत्तर प्रदेश विहारबाट अपराध, महिला हिंसा, कुरीति, दाइजो प्रथा, अन्धविश्वास, जातीय भेदभाव र धर्मको नाममा सामाजिक विभेद नेपाल भित्र प्रवेश भएको राजा महेन्द्र समक्ष विवरण पेश गरेका थिए । महेन्द्रले केही वर्ष पहिले नै तराईको सुरक्षा र नेपाली सामाजिक रहनसहन फैलाउन महेन्द्र (हालको पुर्वपश्चिम) राजमार्ग वरपर पहाडबाट लगेर पाँच लाख नागरिकलाई बसाएका थिए ।
राजा महेन्द्रले सिमानामा कडाई र आउजाउमा कार्ड प्रणाली लागु गर्न खोज्दा भारत मानिरहेको थिएन । भारतको तत्कालीन सरकारले सिमानामा कडाई भयो भने नेपाल चीनसँग झन नजिकिन्छ र भारत विरुद्ध गतिविधि बढ्छ भनेर खुल्ला सिमाना कायम राख्ने दवाव दिंदै गयो । पछि तत्कालीन राजा वीरेन्द्रले भारतको यो प्रस्ताव स्वीकार गरिदिएका थिए । यदि त्यतिबेला राजा महेन्द्रको प्रस्ताव भारतले स्वीकारेको भए हालसम्म नेपाल–भारत सिमाना क्षेत्रमा विवाद समाधान र भिसा प्रणाली लागु भइसक्ने परिस्थिति निर्माण हुन्थ्यो । राष्ट्रिय पञ्चायतको अध्यक्ष हुँदा समेत नवराज सुवेदीले खुल्ला सिमाना राख्न नहुने भारत सरकार समक्ष प्रस्ताव राखेका थिए ।
भारत छिमेकी मात्र कि मित्र राष्ट्र ?
पञ्चायतकालमा भारतलाई छिमेकी राष्ट्र मात्र मान्ने कि मित्र राष्ट्र पनि मान्ने विषयमा निकै वहस चलेको थियो । राष्ट्रिय पञ्चायत बैठकमा अधिकांश सदस्यहरूले भारत कुनै हालतमा मित्र राष्ट्र नहुने तर्क अघि सारेका थिए । तर, तत्कालीन प्रधानमन्त्री सूर्य बहादुर थापाले छिमेकी मुलुकसँग जोरी खोज्न नहुने दवाव सृजना गरिदिएका थिए ।
पञ्चायतको अन्त कालमा प्रधानमन्त्री मरिचमान सिंह श्रेष्ठले भारतबाट नेपाललाई भिन्न राख्न केही सम्बन्धहरू तोड्न खोजेका थिए । तर, भारतले उल्टो नाकाबन्दी लगाइदियो । भारतसँग व्यापारिक बाहेक सम्पूर्ण सम्बन्ध नटुटाएसम्म नेपालको सामाजिक उत्थान नहुने अवधारणा नै मरिचमान सिंहको थियो । मरिचमानकाे यो विचार हालसम्म नेपाली जनताबीच स्थायी रुपमा फैलिएको छ ।
अन्तमा ..
ध्रुव सत्य यो हो, सिमाना जोडिएको छिमेकी मुलुक परिवर्तन गर्न सकिँदैन । ठुलै उथलपुथल आएर विश्व भरका देशकै नक्सा फेरबदल भयो भने वेग्लै कुरा । छिमेकी जस्तो भएपनि सहनैपर्छ । जसरी ताजिकिस्तानमा अफगानिस्तानको, अमेरिकाले मेक्सिकोको, लिवियाले सुडानको र थाइल्याण्डले म्यान्मारको झमेला त ब्यहोरेका छन् । जुन भारतीय विकृति र खराब छिमेकीको असर ७४ वर्षदेखि नेपालले पनि दवावका रुपमा व्यहारेकै छ । विश्वमा यस्ता कयौं मुलुक छन्, जुन मुलुकले छिमेकीको विकृति रोक्न भिसा प्रणाली जर्वजस्त सुरु गरेका उदाहरण छन् । कमजोर आर्थिक अवस्था भएका मुलुकले पनि बलिया छिमेकीसँग दुरी कायम राख्न खुल्ला सिमानाका सुविधाहरु हटाएका छन् ।
यी सवालहरू उठ्दै गर्दा भारतसँगको हाम्रो निर्भरता कसरी हटाउने सवाल प्रमुख भएर आउँछ । चामल लगायतका खाद्यान्न आयात कर्म गर्न उत्पादनमा जोड दिने, स्वदेशमा रोजगार र व्यवसाय बढाएर युवा जनशक्ति भरपुर उपयोग गर्ने र चीनसँग जोडिएका निर्माणाधीन १४ वटा नाका खुलाउन कुटनैतिक पहल गर्नुपर्छ । अहिले संचारको दुनियाँमा खुल्ला परिवेश छ । सरकारको इच्छाशक्ति हुने बित्तिकै यी काम गर्न सहज छ ।
तत्कालीन राजा महेन्द्रले अघि सारेको खुल्ला परराष्ट्र नीति पुनः प्रयोगमा ल्याउनुपर्छ । महेन्द्र कालपछि हाम्रो मुलुक भारत निर्भरता नीतिमा अडेको छ । फलस्वरुप, नेपालको स्वाभिमानप्रति बेलाबेलामा प्रश्न उठिरहेको छ । यदि भारतसँग जोडिएको १७७० किमी सिमानामा ३० वटा नाका खुल्ला हुन सक्छ भने चीनसँग जोडिएको १३८९ किमी सीमा क्षेत्रमा १४ वटा नाका खुलाउन किन सकिँदैन ?
नेपालसँग पारवहन र व्यापार सम्बन्ध बढाउन मुस्ताङको कोरला नाका लगायतका क्षेत्रसम्म चीनले आधुनिक सडक विस्तार गरिसकेको छ । चीनले ठूलो बन्दरगाह पनि बनाइसकेको छ । नेपालले इच्छाशक्ति देखाएर पहल सुरु गर्ने बित्तिकै नाका खुलाउन सक्ने संकेत चीनले धेरै पटक दिइसकेको अवस्था छ । भारतसँग मात्र भएको निरर्भरता हटाउन चीन तर्फ जोडिएका नाकाहरू अनिवार्य खुलाउनैपर्छ ।
त्यसैले, अब जनस्तरमा जरा गाडेको भारतको गुलामी शासक होइन, सार्वभौम मुलुकको सरकार बनेर उत्तर तर्फ पनि फर्कनै पर्छ । अन्यथा, सधैभर दक्षिणको भर पर्दै जाँदा नेपाली जनताबीच छाप परेको ‘नेपालको सरकार भारतको गुलामी’ भन्ने कालो धब्बा अन्तराष्ट्रिय मञ्चमा सल्किन सक्छ । जुन संकेतहरु मेयर बालेन शाहले पछिल्ला दिनहरुमा कडा प्रहार गर्दै चेतावनी दिइरहेका छन् । दक्षिण तर्फको एकांकी सिण्डिकेट तोड्न सकिएन भने भारत नेपालको लागि एक अनन्त बोझ बनेर तेर्सिरहनेछ ।
विनोद त्रिपाठी
लामो समय व्यवसायिक पत्रकारितामा डटेर लागेका पत्रकार त्रिपाठी विभिन्न मुलधारका राष्ट्रिय दैनिक, टेलिभिजन र अनलाइनहरुमा सम्पादकको भुमिका निर्वाह गरिसकेका छन् । हाल त्रिपाठी नेपालबहसका नियमित स्तम्भकार हुन् ।
लेखकबाट थपगठबन्धन दलका नेताहरुले त्रासद राजनीतिको खेती गर्न खोजेका हुन् ?
जेठ ५, २०८१ शनिबार
अवनतिको बाटो फेर्न लागेको राजनीति र सुरक्षा चासो
जेठ ४, २०८१ शुक्रबार
केपी ओलीले मदन भण्डारीका ‘हत्यारा’ लुकाएकै हुन् ?
जेठ ३, २०८१ बिहिबार
देउवा–रवी गोप्य भेटघाटः टिओआर खुकुलो बनाउने प्रस्तावप्रति ठाडै अस्वीकार
जेठ ७, २०८१ सोमबार
पशुपतिनाथको भेटी चोर्ने आठ जना पक्राउ
जेठ ७, २०८१ सोमबार
संसदीय छानबिन समितिको कार्यादेश बनाउन कार्यदलको बैठक सुरु
जेठ ८, २०८१ मंगलबार
उदिपुर–मार्कीचोक–भरतपुर २२० केभी प्रसारण लाइन निर्माणमा विलम्ब
जेठ ८, २०८१ मंगलबार
पार्टी विभाजनविरुद्ध उपेन्द्र यादवको रिटमा आज पेशी
जेठ ८, २०८१ मंगलबार
इजरायलले भन्यो- रफाहमा तीब्र सैन्य कारबाही हुन्छ
जेठ ८, २०८१ मंगलबार
बागलुङका ११ हजार बालबालिकालाई आइपिभी खोप लगाइँदै
जेठ ८, २०८१ मंगलबार
आइपिएलको पहिलो क्वालिफायरमा आज कोलकोता र सनराइजर्स खेल्दै
जेठ ८, २०८१ मंगलबार