ओझेलमा अन्नदाता किसान : शहरीया विकृति, सुनसान गाउँघर

हामीले स्कुल पढ्ने बेलातिर १७/१८ मा राम्रा नानीहरूको बिहे भइसक्थ्यो । भने जस्तो घर केटो आए ९/१० कक्षा पढ्दै छोरीलाई बिहे गराइदिने चलन थियो । सबै निर्णयहरू अभिभावककै हुने भए पनि केटा केटी देखाउने चलन भने थियो । भने जस्तो घरका केही क्राइटेरिया हुन्थ्यो, जस्तो सरकारी जागिर, ब्रिटिस सेना, भारतीय सेना, काठमाडौं या अन्य शहरमा घरबार भएको, तराईमा जग्गा भएको आदि अब्बल मानिन्थे । धेरै दाजुभाइ, दिदीबैनी नभएको र छोरीलाई घाँस दाउरा , मेलो पँधेरो गर्न नपर्ने र सकेसम्म बिहे पश्चात् लोग्नेसित सँगसँगै बस्न पाउने कुरा अतिरिक्त आकर्षण मानिन्थ्यो । प्राय: एसएलसी दिने बेलासम्म धेरैको बिहे भइसक्थ्यो ।

स्कुले कक्षामा ५०/६० जना छात्रहरू हुँदा मुस्किलले एउटा बेन्चमा छात्राहरु  हुन्थे । कुनै कुनै कक्षामा एक जना छात्रा भए पनि सिङ्गो बेन्चमा उनी मात्र हुन्थिन् । छात्राहरुको बेन्चमा केटा मिसिएर बस्ने चलन थिएन । व्यापार व्यवसाय प्राथमिक विषय बनि नसेकेको तथा केही जाती विशेषले मात्र व्यापार व्यवसाय गर्थे । जस्तो नेवारहरूले उद्योग व्यापार, थकालीले होटल, सुनारहरु सुनचाँदीको व्यापारमा संलग्न हुन्थे । अरू बाँकी कि जागिर या कृषि पेशामै लागेको पाइन्थ्यो । आधुनिक सेवा सुविधा कम भए पनि जीवन निर्वाह मज्जैले चलेको थियो ।
 
शहरीया विकृति, सुनसान गाउँघर

समय फेरियो, पचासको दशक पछि मानिसहरू कृषि पेशामा निर्भर रहन छोड्दै गए । गाउँमा एक माना खानेलाई दुई चार अक्षर पढेका र प्रश्न गर्न सक्नेलाई माओवादी द्वन्द्वका बेला सामन्त, सुराकी, या पुरानो सत्ताका दलाल भनेर शहरतिर धकेली दए । शहरमा सजिलै बसाई सर्न सक्नेहरू आफैं पनि गाउँ असुरक्षित मानेर आफैं गाउँबाट शहर पलायन भए । व्यापारमा सबै जातका मानिसहरू संलग्न हुन थाले भने गाउँका युवा पनि वैदेशिक रोजगारीमा विभिन्न मुलुकमा गए । आफूले दुःख पाए पनि छोराछ‍ोरीले उचित शिक्षा पाउन भनेर छोराछोरी शहर पढाउनेको लहर चल्यो ।

त्यसले एकातिर शैक्षिक दलाली मौलायो, सँगसँगै वैदेशिक रोजगारीमा गएका दाजुभाइले कमाएको रकम हात पार्न जग्गाको व्यापार सुरु भयो । जसले गर्दा शहर नजिकका खेती योग्य जमिनहरू सबै टुक्रा पारेर घडेरी बने । गाउँबाट जाली फटाहाले फेरि शहर पसेर तिनै हिजो गाउँका शोषित पीडित वैदेशिक रोजगारमा गएकालाई घडेरीको बल्छीमा पार्न थाले । अझ कतिले वैदेशिक रोजगारीमा गएका आफ्नै भाइ भतिजाका श्रीमतीलाई रमाइलोका साधन पनि बनाए । हुँदा हुँदा विदेशबाट फर्केर आउँदा बच्चा मावलीमा श्रीमती गरगहना र सम्पति लिएर अर्कोसित टाप कसेका दृष्टान्तहरु पनि बर्गेल्ती छन् ।

नवधनाढ्यको उत्पत्ति 

गाँस,बाँस र कपास मात्र होइन रोजगारी र जातीय एवं सांस्कृतिक अधिकार समेत दिने आश्वासनमा हजारौंले ज्यान फाले, कति घरबार बिहिन भए । शरीरमा बर्षौंदेखि गोलीको छर्रा बोकेर तड्पिने तथा युवा उमेरका छोराछोरी गुमाएका बेसहारा बुढाबुढी तथा बाबुआमा गुमाउने टुहुरा बालबच्चा युवा भइसके । सामन्तका भनेर झण्डा गाड्दै कब्जा गरिएका जग्गाहरू टाठाबाठा कामरेडहरूले घडेरी बनाएर बेचे या ठूला कृषि फर्म, रिसोर्ट होटल आदिमा फेरिए । हिजो सामन्त भनिएकाहरुलाई, गाउँमा विभिन्न किसिमको बदमासी गरेर मुख देखाउन लाज मानेकाहरू ठूला घर, गाडी र सुटुबुट तथा नेता कामरेडका संगतले विभिन्न ओहदा ओगटने भए ।

जनताका हक अधिकार र देश विकासका कुरा किताबमा लेखिए , रेडियो र टेलिभिजनमा पढिए मात्र । बितेको १०-१५ वर्षमा केही धनीहरु थपिए । दलाली यति मौलायो कि आफ्नै बाबुसित पनि कमिसन खानु, भान्जा, दिदीबैनी ठग्नु पनि सामान्य लाग्न थाल्यो । भुटेका मकै, भट्ट, कोदो र फापरका रोटी जस्ता मौलिक र स्वस्थ्यवर्द्धक खानेकुरा मःम, चाउमिन, पिजा, बर्गर जस्ता खानेकुराले प्रतिस्थापन गरे । ग्रामीण बस्तीबाट रोजगारी र अवसरको खोजीमा शहर पस्ने र वैदेशिक रोजगारीमा जाने संख्या बढ्दै जाँदा गाउँ बस्ती रित्ता भए ।

खास गरेर तराईका खेती योग्य जमिन घर घडेरीमा खण्डित हुने र पहाडका कृषि योग्य जमिन बाझिएर जंगलमा परिणत हुने अवस्था बढ्दै जाँदा खाद्यान्न आयात पनि बढ्दै गएको छ । नीति निर्माताहरूले कागजी योजना बनाए पनि कृषि उत्पादन बढाउनतिर सफलता हासिल भएको छैन । केही आधुनिक पशुपालन, माछा, कुखुरा तथा दुग्धजन्य उत्पादनहरू पनि पशु आहारको परनिर्भरताले आयात नै वृद्धि भइरहेको छ । अर्कोतिर सीमित मात्रामा छुट्टाइएको कृषि अनुदान तथा सेवासुविधाहरु टाठा बाठा नेता र कर्मचारीतन्त्रको अतिरिक्त आम्दानीको स्रोत भइरहेको छ ।

कृषि उत्पादनको निमित्त चक्लाबन्दी र यान्त्रीकरणको खाँचो

गोरु पाल्ने र हलो जोत्नेको संख्या घटे सँगै कृषि पेशा एक प्रकारले टुहुरो भएको छ । ठूला ठूला कागजी गफ भएपनि राज्यले कृषिलाई हेरेकै छैन । कृषि र कृषकको हकमा भन्दा एक प्रकारले देश राज्यबिहिन नै छ भन्दा फरक पर्दैन । बितेको सात महिनामा विदेश अध्ययन गर्न जाने विद्यार्थीले ४४ अर्ब रकम विदेशी कलेजहरूमा पठाए, यो डरलाग्दो संकेत हो । देशको शिक्षा, स्वास्थ्य र रोजगारीको संभावना प्रति युवाहरूको विश्वास निरन्तर घट्दो छ । कृषियोग्य जमिनलाई चक्लाबन्दी गर्ने, हाते ट्याक्टरले होइन ठूला ठूला प्लटहरूमा ठूलै उपकरण प्रयोग गरेर खेती गर्न अत्यन्तै जरुरी भइसक्यो । सँगै हरेक कृषि उपजको बजार मूल्य तोक्ने र कृषि उत्पादनको लागत घटाउन सके स्वत खर्बौंको कृषि जन्य आयात घटाउन सकिन्छ । बालुवै बालुवा भएका अरब मुलुकहरूले गहुँ निर्यात गर्ने भइसके, हामी भने खेती योग्य जमिन थप खण्डीकरण र प्लटिङ गर्न उद्यत छौं ।

यता पहाडमा गोरु छैनन्, ट्याक्टर लग्ने बाटो खन्न थाल्दा जग्गाधनी चिच्याउँछन् । हिजो गाई गोरु हिँड्ने सानो बाटोहरुलाई ट्याक्टर छिर्ने गरि बिस्तार गर्न बाध्य छन् । विद्युत बिक्री गर्नुको सट्टा मल कारखाना खोल्ने, बिद्युतीय सवारी साधनमा व्यापक रुपमा कर भन्सार कटौती गरेर प्रशस्त चार्जिङ सेण्टरहरु विस्तार गर्ने तथा श्रमिक युवाहरूलाई कम्तीमा मासिक तीस हजार पारिश्रमिक उपलब्ध गराउन सके मात्र देशको अर्थतन्त्रले सहि दिशा ग्रहण गर्न सक्छ । तर हाम्रो नपुङसक राजनीतिक नेतृत्वले देश कङ्गाल बनाएर भुँडी भर्न व्यस्त छन् । कृषि जन्य वस्तुको उत्पादन वृद्धि गरि आयात प्रतिस्थापन गर्नु नै देशको सहि दिशानिर्देश हो । कम्तीमा पेट पाल्न त अरुसँग हात पसार्न नपरोस् ।

कोभिड, रुस–युक्रेन युद्ध र आर्थिक मन्दीबाट देश जोगाउने एक मात्र उपाय कृषि 

कोभिड र रुस–युक्रेन युद्धको कारण संसार भर एक प्रकारको  आर्थिक मन्दी छ। यसको मारमा खास गरेर शहरीया गरिब र ग्रामीण किसान वर्ग परेको छ । कैयौं देशबाट रोजगारीका लागि गएका दाजुभाइ फर्केर बेरोजगार बसेका छन् । यो महामारीबाट एउटा दरिलो पाठ विदेशमा श्रम बेच्न जाने दाजुभाइहरुले सिक्नु नै पर्दछ । विदेशमा नगद आम्दानी हुने कपाल काट्ने, मम्फूली बेच्ने, कबाड जम्मा गरेर बेच्ने, ठेलामा खाजा तरकारी फलफूलजस्ता कुराहरू घर घरमा पुर्याएर बेच्ने , माछा बिक्री गर्ने, भरिएको ट्वाइलेट सफा गर्ने देखि, फर्निचर , वेल्डिङ, फल्स सिलिङ जस्ता कार्यहरुमा संलग्न भारतीय कामदारलाई विस्थापित गर्नु पर्ने छ । घर घरमा गएर बोदिएको चक्कु छुरी उदाउँदा या घरमै गएर कपाल काट्ने काम गर्दा किन लाज मान्नु ? काम सानो ठूलो नभनेर देश भित्रै रोजगार हुँदा अरुले लैजाने पैसा बचत हुनुका साथै काम गर्ने संस्कार र संस्कृतिको विकास हुन गई वास्तवमै हामी समृद्धि तिर उन्मुख हुन्छौं ।

त्यसै गरि देश पशुजन्य उत्पादनबाट आत्म निर्भरता तर्फ उन्मुख हुँदै गइरहेको छ । हामीले खाली रहेको जमिनमा जुन ठाउँमा जे हुन्छ जस्तै जुनेलो, फापर, काउनो, कोदो सखर खण्ड तथा उपलब्ध जमिन अनुसारको फलफूल मसला तथा जडिबुटी उत्पादनमा लाग्न ढिलो भइसक्यो । अर्काको देशमा त्राहीमाम हुनु पर्ने र अफ्ठेरो पर्दा सबैले तिरस्कार नै गर्ने रहेछन् भन्ने कुराबाट शिक्षा लिदै स्व रोजगार तर्फ उन्मुख हौं। महामारी र आर्थिक मन्दीबाट जोगिन तथा कम्तीमा कृषिमा आत्मनिर्भर हुन आफ्नो गाउँघर फर्कनु पर्ने भएपछि बल, बुद्धि र पसिनाले सिँचेर हामी हाम्रा पुर्खाले आर्जेको भूमी पुनः गुल्जार गरौं । हिजो अन्न फलाएका खेतवारी पुनः खनजोतमा लागौं । हामीले अलिकता परिश्रम गरेर आत्मनिर्भर हुन सिक्यौं भने महामारी तथा विश्वको बदलिएको परिस्थिति हाम्रो लागि बरदान सावित हुन सक्ने थियो तर दुर्भाग्य सधैं अरूको इशारामा चल्ने यो या त्यो नामका कठपुतलीहरू नै सत्तामा छन् ।

कृषक र उपभोक्ता बिचौलियाको फन्दामा, एउटा भीषण किसान आन्दोलन जरुरी 

भारत पट्नामा लाखौं किसानका छोराछोरीलाई अन्त्यन्तै सस्तो शुल्क लिएर पढाउने खान सर भन्छन्– हामी बर्षमा दुई चार चोटी बिमारी भएर डाक्टर कोमा जानु पर्छ, वर्षभरिका थुप्रै चाडबाडको बिदा हुँदा स्कुल कलेज महिनौ बन्द हुन्छन् तर किसानले उत्पादन गरेको अन्न तरकारी बर्षमा ३६५ दिन त्यो पनि दुई तीन पटक खानु पर्छ । खै त किसानको मान सम्मान र मर्यादा क्रम ?

तमाम कठिनाईहरु हुँदा हुँदै पनि केही युवा उद्यमीहरु कृषिमा लागेर केही सुधार भएको र बिस्तारै उत्पादन बढ्दै गएको पनि छ ।  विभिन्न व्यापार व्यवसायका संगठन निर्माण गरेर कार्टेलिङ गरिए पनि कृषकहरूको बलियो संगठन छैन । कखुरापालक किसान कमजोर छन्, मासुजन्य व्यापारीहरूले मासुको मूल्य तय गर्छन् । धान उत्पादक सँग सस्तोमा धान किनेर चालम उत्पादकहरु सय प्रतिशत भन्दा बढी मूल्य थपेर उपभोक्ता ठगिरहेका छन् ।  उखु किसानहरूलाई चिनी मिलहरुले बक्यौता नतिर्ने, दुग्धविकास संस्थानले किसानहरूको उत्पादन उधारोमा किनेर नगदमा बेच्ने, मिल्क होलिडेको नाममा उत्पादन खेर जाने, बेलामा मल नपाइने र समयमा धानको मूल्य नतोकिने समस्या आज पनि ज्युँका तिउँ छन् ।

सिजनमा नेपाली सुन्तलाको मूल्य किसानले ४०-५० रूपैयाँ प्रति किलो मात्र पाउँछन् । भटाभट हाम्रो सुन्तला सकिन्छ अनि भारतीय सुन्तला तीन गुना मूल्यमा बिक्छ । तरकारी कृषकहरूको बेहाल छ । कुन सिजनमा कुन तरकारी कति आवश्यक पर्छ भनेर किसानलाई कुनै जानकारी छैन । उत्पादन भएका गोलभेडा र बन्दा पाँच रूपैयाँमा पनि नबिक्ने अवस्था हुँदा पनि भारतबाट आयात रोकिंदैन । यता बजारको कारण किसान मारमा छन् उता उपभोक्ताले बिषै बिषले भरिएको भारतीय फलफूल तरकारी खान बाध्य छन् ।  देशभर कोल्ड स्टोरको हल्ला चले पनि कि त ती पहुँचको भरमा उत्पादन कम हुने ठाउँमा छन् कि त एक दुई बर्षमा बिग्रिसकेका छन् । करोडौं खर्च गरेर निर्माण भएका कोल्ड स्टोरहरू कम गुणस्तरको भएका कारण ती टिकेनन् ।

यतिविधि समस्याहरू भएर पनि किसानहरूले रगत पसिना बगाएका छन् तर त्यसको फाइदा बिचौलियाहरुलाई भैरहेको छ । एउटा किसान भएर अनुभूति गर्दा किसानको कोही छैन । पार्टी पिच्छेका किसान संघसंगठनहरु पार्टीको झोला बोक्ने कारखाना भन्दा पर पुग्न सकेका छैनन् । डाक्टर, इन्जिनियर , शिक्षक, व्यापारी, उद्योगीहरुका रोइलोहरु सुनिन्छन् तर हरेक साँझ बिहान सबैको हातमुख जोर्ने व्यवस्था मिलाउने किसान गुमनाम छन् ।  आम किसानको लागि न यहाँ बोलिदिने कोही छ न उनीहरूको लागि नीति निर्माणको कुनै गुन्जाइस छ ।  हामीले देखिरहेका छौं, नीति निर्माण तहमा किसानको हस्तक्षेप शून्य छ । संसदमा व्यापारी, निर्माण व्यवसायी, निजी शिक्षण संस्थाका सञ्चालक र अन्य किसानमारा बिचौलिया मात्रको उल्लेखनीय प्रतिनिधित्व छ तर एउटा पनि  वास्तविक किसान नेता छैन ।

अन्तमा देशभरका किसानहरू आफ्नो श्रम र पसिनाको मूल्य पाउन एकजुट हुन धेरै ढिला भइसक्यो । उत्पादक र किसानको बीचमा अस्वाभाविक नाफा असुल्ने बिचौलियाहरु विरुद्ध संगठित रुपमा हातेमालो गर्न उठौं ।  नेताको मर्यादाक्रम , कर्मचारी, शिक्षक र प्राध्यापकहरूको मर्यादा क्रमका कुराहरू उठिरहँदा अन्नदाता किसानको मर्यादा र आत्मसम्मान कहिले उठ्ने ? “उत्तम खेती, मध्यम व्यापार र अधम नोकरी” भन्ने हाम्रो पुरानो मान्यता अब फेरि पुनःस्थापित हुनु पर्छ ।