रौनक गुमाएको तिहार : छोराछोरी विदेश पठाएर जीवन चलाउनेको तिहार रमाइलो होला र ?

नेपालको दोस्रो महत्वपूर्ण र ठूलो चाड तिहार सुरु भइसकेको छ । दशैं, तिहार नेपालका ठूला सांस्कृतिक पर्व त हुन् नै आर्थिक रुपमा पनि महत्वपूर्ण चाड हुन् । दशैं, तिहारको व्यापार तथा आन्तरिक उत्पादनलाई हेरेर अर्थतन्त्र कुन लयमा छ भन्ने कुरा निर्धारण गर्ने गर्छ । पहिले, पहिले जस्तै राम्रो लगाउन र मीठो खान दशैं, तिहार नै कुर्नुपर्ने अवस्था त अहिले रहेन तर पनि सबैको महान चाड, अझ सांस्कृतिक रुपमा पनि महत्वपूर्ण पर्व भएकाले विभिन्न उपभोग्य सामग्रीको खरिद, बिक्री द्रुत गतिले बढ्ने र स्थानीय उत्पादनहरू पनि बजारमा आउने भएकाले शहर र गाउँ सबैतिरको अर्थतन्त्र चलायमान हुन जान्छ ।

यो वर्ष पनि केही रुपमा त अर्थतन्त्र चलायमान भइरहेको छ नै तर अन्त्यन्तै सुस्त गतिमा अघि बढिरहेको अर्थतन्त्र जुन गतिमा अघि बढ्नुपर्ने हो त्यो गतिमा अघि बढ्न सकेको छैन । अर्को, अहिलेको दशैं, तिहारको अवस्थालाई हेर्दा नेपालको अर्थतन्त्र आत्मनिर्भरबाट परनिर्भर हुँदै गएको देखिएको छ । सरकारले बाह्य पक्षलाई हेरेर अर्थतन्त्र लयमा रहेको बताए पनि रेमिट्यान्सबाहेक अन्य क्षेत्रमा अर्थतन्त्र सुधारको अवस्थामा देखिन्न । बढिरहेको रेमिट्यान्सले अब वर्षभरि हुने आयातका लागि सरकारले टाउको दुःखाउन नपर्ने भएको छ भने सर्वसाधारण नागरिकले पनि विदेशिएका छोराछोरीले पठाएको पैसाले सजिलै जीवन निर्वाह गर्ने अवस्था आएको देखिएको छ । आफ्नो उत्पादन नभएर छोराछोरी विदेशिएर पठाएको पैसाबाट रमाउनुपर्ने तिहारको उमंग कस्तो होला ? 

असोज मसान्तसम्म विदेशी मुद्रा सञ्चिति १६ खर्ब ४३ अर्ब ९ करोड रुपैयाँ बराबर पुगेको छ । राष्ट्र बैंकको तथ्यांक अनुसार असार मसान्तसम्म यस्तो सञ्चिति १५ खर्ब ३९ अर्ब ३६ करोड रूपैयाँ बराबर थियो । विदेशी मुद्राको सञ्चितिमा रेमिट्यान्सको हिस्सा धेरै ठूलो छ । सरकारले पछिल्लो समय विदेशी लगानीकर्तालाई आह्वान गरिरहे पनि  ठूलो लगानी भित्रिएको छैन । अर्को, विदेशी दातृराष्ट्र तथा संस्थाहरूले पनि ठूलो सहायता गरेका छैनन् । देशले ती राष्ट्र वा बैंकबाट ठूलो ऋण पनि लिन सकेको छैन । यस्तो अवस्थामा झिनो रुपमा पर्यटनले विदेशी मुद्रा थपे पनि रेमिट्यान्स नै प्रमुख हो । आर्थिक वर्ष २०८०।८० को तीन महिनामा रेमिट्यान्स ३ खर्ब ३४ अर्ब ६५ करोड रूपैयाँ पुगेको छ । असोज महिनामा मात्रै १ खर्ब ३६ अर्ब ९७ करोड रूपैयाँ रेमिट्यान्स नेपाल भित्रिएको छ ।

आर्थिक वर्षको प्रथम तीन महिनामा विदेश पढ्न जाने युवाको संख्या पनि अत्यधिक बढेको देखाएको छ । यो तीन महिनामा विदेशमा अध्ययनका लागि २३ अर्ब ३२ करोड रूपैयाँ बाहिरिएको छ । राष्ट्र बैंकको मासिक प्रतिवेदन अनुसार गत सालको सो अवधिको भन्दा यो ८३ प्रतिशतले धेरै हो । गत आर्थिक वर्षको साउन, भदौ, असोजमा विदेशमा अध्ययनका लागि १२ अर्ब ७६ करोड रूपैयाँ बाहिरिएको थियो । गत आर्थिक वर्षभरि वैदेशिक अध्ययनका लागि १ खर्ब ४२ अर्ब रूपैयाँ बाहिरिएको राष्ट्र बैंकको तथ्याङ्कले देखाएको छ । यो वर्ष यही गतिले बढ्ने हो भने नेपालबाट वैदेशिक अध्ययनका लागि धेरै ठूलो रकम बाहिरिने निश्चित छ । नेपाली विद्यार्थीहरू विदेशमा पढ्ने, पढिसकेपछि नेपालमा फर्कने उद्देश्यले जाँदैनन् ।

उनीहरू कुनै न कुनै विषय पढ्ने, पढिसकेपछि त्यहीँ बसेर राम्रो कमाइ गर्ने उद्देश्यले जाने गरेको देखिन्छ । अर्को, सबै जसो विद्यार्थी पढ्न गएका राष्ट्रमा लामो समय काम गर्ने र त्यहाँको नागरिकता वा स्थायी बसोवासको प्रमाणपत्र लिएर उतै बस्ने योजना बनाएरै नेपाल छाडेको देखिन्छ । सरकारले न यो अवस्थालाई रोक्न कुनै भरपर्दो योजना बनाउन सकेको छ न सामान्य कामदारका रुपमा विदेश जाने युवालाई नेपालमै काम दिएर रोक्ने योजना बनाउन सकेको छ ।  आफ्ना सन्तान विदेशिने र उनीहरूले पठाएको पैसाबाट जीवन निर्वाह गर्नुपर्ने बाल र वृद्धवृद्धाको दशैं, तिहार कस्तो होला ? विदेशी बत्ती तथा झालरले घर झलमल पार्ने तर मन सधैं अँध्यारो पारेर बस्ने अवस्था त हो । 

सरकारले अर्थतन्त्र लयमा आउँदै गरेको, जनताको आवश्यकताका सेवा सुविधामा ध्यान दिएको बताइरहन्छ तर आन्तरिक उत्पादनका कुनै पनि क्षेत्रमा सुधार आएको देखिन्न । दशैंमा कृषकले डेरी उद्योगलाई दूध दिए तर ती उद्योगहरूले धूलो दूध तथा अन्य दुग्धजन्य पदार्थ नबिकेको भनेर करोडौं रुपैयाँ बक्यौता राखेका छन् । सरकारले दशैं, तिहारका लागि भारतबाट चिनी ल्याएर आम सर्वसाधारणलाई सुलभ मूल्यमा दिने हल्ला फैलायो तर दशैंमा चिनी  ल्याउन सकेन । सर्वसाधारण जनताले महँगो मूल्य तिरेर चिनी किन्नुपर्यो । राष्ट्र बैंकको तथ्यांक अनुसार चिनीको मूल्य १८ दशमलव  २२ प्रतिशतले बढेको छ । राष्ट्र बैंकले यस्ता तथ्याङ्क पेस गरे पनि उपभोक्ताले यो भन्दा कैयौं गुणा बढी मूल्य तिरेर चिनी उपयोग गर्नु परेको छ । सरकारले तिहारका लागि २५ हजार मेट्रिक टन चिनी भारतबाट आयात गरिने बताएको थियो ।

जीटुजी माध्यमबाट ल्याउने भनिए पनि ल्याउन सकेको देखिन्न । तिहारमा ठूलो मात्रामा उपयोग गरिने मसलाजन्य पदार्थको मूल्य ३७ दशमलव  ६३ प्रतिशतले बढेको छ । सरकारले मूल्यवृद्धि ६ दशमलव  ५ प्रतिशतमा कायम राख्ने भने पनि असोज महिनाको मूल्यवृद्धि ७ दशमलव  ५० प्रतिशत रहेको राष्ट्र बैंकको तथ्याङ्कले देखाएको छ । औसत् मूल्यवृद्धिको तथ्यांक योस्तो देखिए पनि दैनिक अत्यावश्यक उपभोग्य वस्तुको मूल्य यो भन्दा कयौं गुणा बढी भएकाले सर्वसाधारण उपभोक्ता अन्त्यन्तै मारमा परेका छन् । अझ गरिब जनताले जीवन यापन गर्न ज्यादै कठिन पर्दै गएको छ । यस्तो अवस्थाको तिहार उनीहरूका लागि कसरी उत्साहप्रद हुने ? 

सरकारले व्यापारमा नियन्त्रण गुमाउने, आन्तरिक उत्पादन बढाउन नसक्ने र भएका उत्पादनलाई पनि व्यवस्थापन गरेर बजारसम्म ल्याउन नसक्ने हो भने मूल्य नियन्त्रण गर्न सकिँदैन । अहिले भएकै त्यही हो । ओखरदेखि अन्य मसलाजन्य पदार्थ कर्णाली तथा सुदूरपश्चिम प्रदेशमा प्रशस्त उत्पादन गर्न सकिन्छ । अन्य प्रदेशहरूमा पनि कतिपय मसला उत्पादन गर्न सकिन्छ । अर्को, मुस्ताङ, जुम्ला, हुम्लादेखि हिमाली जिल्लामा स्याउको उत्पादन हुन्छ, सुन्तला पहाडी क्षेत्रमा उत्पादन हुने नै भयो । सरकारले आफूले बनाएका योजना सशक्त रुपमा लागू सके आन्तरिक उत्पादन बढाउन सकिन्छ ।

योजना बनाउने तर कार्यान्वयन नगर्ने अवस्थामा केही पनि हुन सक्दैन । यस्तो अवस्थामा सरकारले मूल्य नियन्त्रण गर्न सक्ने कुरा भएन । युवा पलायनका त अनेकौं कारण छन् । पलायन रोक्न अहिलेको अर्थतन्त्रको मोडल नै फेर्न सक्नुपर्छ । दलाल र कमिसनतन्त्र रहेसम्म अहिलेको अवस्थामा कुनै परिवर्तन हुन सक्दैन । दलाली करण र कमिसनतन्त्रको उपलब्धि नै युवा पलायन हो, बजार अनियन्त्रित हुनु हो, परनिर्भरता बढ्नु हो ।