पाँग्रेहरुलाई मन नपरेको टिकटक !

‘तिमी सत्ता र शक्ति दुवै एकैचोटी आर्जन गर्न चाहन्छौं भने विरोधका स्वरहरु निषेध गर’ अमेरिकी प्रोफेसर, विश्लेषक तथा पत्रकार स्कट अल्थस -Scott Althaus _ ले गत वर्ष न्युयोर्क टाइम्समा एक विचारण सम्प्रेषण गरेका थिए । आमसञ्चारका प्राध्यापक अल्थसले अफगानिस्तानमा तालिवानले बन्दुकद्वारा सत्ता कब्जा गरेपछि त्यसलाई इंगित गर्दै उनले उक्त वाक्यांश लेखेका थिए । 

सन १९०१ मा तरंग मार्फत आवाज प्रशारण गरेर सुरु भएको रेडियो विश्वमा राजाहरूको आवाज फैलाउन प्रयोग हुन्थ्यो । त्यति बेला संसारभर राजाहरूको शासन थियो । हुन त यो भन्दा ५० वर्षअघि नै रेडियोको आवाज सुरु भएको थियो । पछि शासकले नियन्त्रण गरेका मात्र हुन् । यसको करिब दुई दशकपछि अनुहार देखिने प्रविधि टेलिभिजन आएपछि डिजिटल संचार युगमा विश्व प्रवेश गरेको थियो । 

सन २०१६ मा न्युयोर्कमा विश्वभरका मूलधारका सम्पादकहरूको सम्मेलन भएको थियो । सम्मेलनको एक निष्कर्ष थियो,‘सम्पादकले आफ्ना मिडियामा कैंची चलाएन भने काटिएको टुक्रा सामाजिक संजालमा पोखिनेछ, अर्थात् अहिलेका मुख्य सम्पादक सामाजिक संजालका मालिकहरु हुन् ।’ ‘कुनै सम्पादकले कुनै विषय रोक्दैमा अब रोकिने छैन । संजालभरि एक–एक सम्पादकहरू फैलिरहेका छन् ।’

यसरी तरगिएको विश्व प्रविधिको डिजिटल प्लेटफर्म आज हरेक मानिसका हात हातमा शक्तिको पहुँच पुगेको छ । हुन त सामाजिक संजालको आवाज र पत्रकारिता मार्फत निस्कने आवाजलाई अलग रुपमा परिभाषा गर्नेहरू पनि छन् । यो भ्रम हो । नागरिकले जुनसुकै माध्यमबाट पाए पनि सूचना नै हो । त्यही नै संचार हो र त्यसैलाई सञ्चारकर्म भनिन्छ । हिजो सूचना पाउन औपचारिक खोलिएका संचारगृहको भर पर्नु पर्थ्यौ, आज संजालमा एक यात्रीले पोष्ट गरेको विवरणबाट पनि सूचना बाहिर आइहाल्छ । हिजो घाँटीमा सञ्चारकर्मीको परिचयपत्र भिर्नेहरूमा सूचना दिने अधिकार सीमित थियो, आज हरेक नागरिक ती सूचनाका वाहक बनिरहेका छन् । संसार अहिले यसरी चलिरहेको छ । 

जहाँसम्म सामाजिक संजालको नियन्त्रण र यसको नियमनको प्रश्न छ, यो सवाल नेपालभन्दा अन्य देशतिर फर्कनुपर्छ । एकछिन अन्य देशतिर हेरौं । विश्वका करिब एक दर्जन देशहरूमा फेसबुक प्रतिबन्ध छ । त्यस्तै ट्वीटर अर्थात् एक्स करिब डेढ दर्जन देशमा नियन्त्रित छ । उता टिकटक भने विश्वका करिब २६ वटा मुलुकमा प्रतिबन्धित वा नियन्त्रित छ । यी सबै मुलुकमा सामाजिक संजाल बन्द हुनुमा एकै कारण होइनन् । यो गहिरो अध्ययन गर्न सकिएन भने हाम्रो भ्रममा बाँचिरहनेछौँ । 

टिकटक कै बारेमा हेरौं । भारतले तीन वर्षअघि टिकटक प्रतिबन्ध लगायो । त्यो अघि अमेरिका र अष्ट्रेलियाले पनि बन्द गर्ने घोषणा गर्यो । यसमा दुई वटा कारण छन् । शक्ति राष्ट्रहरूको टकराव र विश्वमाझ पुग्ने पहुँच । यी देशहरूले टिकटकमा प्रतिबन्ध लगाउनुको कारण सामाजिक संजालमा अराजकता फैलियो भनेर होइन । शत्रु राष्ट्र बीचको लडाई हो । चीनको व्यापारिक समूहबाट चीनको एप्स प्रयोग गरेर तयार गरिएको टिकटकलाई चीनसँग असहमत राख्ने मुलुकले इगोको रुपमा बन्द गरेका हुन् ।

जसरी चीनले पनि फेसबुक बन्द गरेको छ । तर, यहाँ बुझ्नपर्ने कुरा के छ भने चीन लगायतका मुलुकले आ-आफ्ना अन्य दर्जन सामाजिक संजाल प्रयोग गर्छन् । अब धेरैलाई लाग्ला, अमेरिका, युरोपियन मुलुक र अष्ट्रेलिया जस्ता प्रजातान्त्रिक मुलुकमा पनि सामाजिक संजाल बन्द किन गरियो ? त्यहाँ टिकटक सर्वसाधारणलाई बन्द गरिएको होइन । साधारण मोबाइल र निजी क्षेत्रका इन्टरनेट प्रदायक कम्पनीबाट मजाले टिकटक प्रयोग भइरहेका छन् । उदाहरणका लागि वेलायतमा संसद र संसद अन्तर्गतका विभिन्न इन्टरनेट कम्पनीबाट संचालित एप्सहरुमा टिकटक रोकिएको हो । तर, कुनै बाह्य पर्यटक घुम्न जाँदा प्रयोग हुने मोबाइलमा बन्द छैन । क्यानडा, डेनमार्क, आयरल्यान्ड, नर्वे आदि देशहरूमा सामान्य नागरिकले टिकटक मजाले प्रयोग गर्छन् । यी देशहरूमा बन्द होइन । नियमन गरिएको मात्र हो । जस्तो विभिन्न देशले टिकटक नियन्त्रण गर्नुको कारण सार्वजनिक गरेका उदाहरण यस प्रकार छन् । 

भारत, पाकिस्तान, अफगानिस्तान, बंगलादेश, सोमालियाले धर्म, जात,, आतंकवाद, अश्लिलता, पोर्न आदि कारण देखाएर, अर्मेनिया, अजरबैजान, जोर्डन, इस्टोनियाले राष्ट्रिय सुरक्षाको खतरा देखाएर, वेलायत, फ्रान्स, नेदरल्याण्ड, माल्टा, अष्ट्रेलिया, नर्वे, अमेरिका लगायतका देशले चीनको एप्स प्रयोग नगर्ने कारण देखाएर टिकटक बन्द वा नियन्त्रण गरेका हुन् । तर, नेपालको सन्दर्भमा यी कुनै कारण हावी हुँदैन । आखिर, नेपालले किन बन्द गर्यो त टिकटक ? तलको वाक्यांशमा उल्लेख हुनेछ । 

जहाँसम्म भारतको सवाल छ, यो देशमा धार्मिक संर्किणता अर्को कारण बनेको छ । भारत, अफगानिस्तान र पाकिस्तान जस्ता देशहरूमा टिकटक पुरै प्रतिबन्ध छ । पश्चिमा मुलुकमा टिकटक नियमनमा छ भने भारतमा पुरै बन्द छ । गुदी कुरो यही बुझ्न आवश्यक छ । यी देशहरूमा भीपीएन एप्स प्रयोग गरेर पनि टिकटक चलाउन सकिँदैन । तर, अन्य विकसित मुलुकमा भीपीएन प्रविधिद्धारा टिकटक मजाले संचालित छ । तर, नेपालको बुझाई सतप्रतिशत गलत छ ।

अब नेपालतिर फर्कौँ । नेपालले प्रयोग गर्ने डिजिटल प्लेटफर्म विकसित देशहरूले निर्माण गरेका प्रविधि हुन् । नेपालको आफ्नै नियमन प्रविधि र आफ्नै सामाजिक संजाल प्लेटफर्म छैन । जुन–जुन देशमा टिकटक नियन्त्रित छ, ती देशहरूमा टिकटक भन्दा कयौं गुना बढी आफ्ना संजाल मार्फत युवायुवतीहरूबीच कनेक्सन प्रणालीको सुविधा प्रदान गरिएको छ । त्यसैले, उनीहरुलाई आफ्ना नागरिकबीच सम्बन्ध राख्न कुनै समस्या छैन । त्यसैले, ती देशहरूमा टिकटक नियन्त्रण हुँदा कुनै आवाज उठेन । नेपालले न आफ्नै सामाजिक संजाल निर्माण गरेको न विदेशीले बनाइदिएको संजाललाई नियमन मार्फत प्रयोग गर्न सुविधा प्रदान गरेको छ ।
               भारतको आदेशमा चलेको सरकार !

के तपाईँलाई लाग्ला, जनता अराजकता भएरै सरकारले टिकटक बन्द गरेको हो त ? यदि यो कुरा बुझ्नु भएको छ भने सतप्रतिशत गलत बुझाई हुनेछ । फेरि, यो आलेखको माथि फर्केर अध्ययन गर्नुस्, कुन कुन देशमा के के कारणले टिकटक बन्द गरिएछ । तर, नेपालमा भने टिकटक बन्द गर्नुपर्ने ती कुनै कारण पर्याप्त हुनेछैनन् । सत्ता स्वार्थबीच चलेको द्धन्द्धमा दिल्लीको आदेश शिरोपर गरेपछि टिकटक बन्दको परिणाम हात लागेको बुझ्नुपर्छ । कसरी ? यी कारणहरू अध्ययन गरौं ।  

विसं २०१६ साल फागुन २८ गते नेपालका प्रथम जन निर्वाचित प्रधानमन्त्री बीपी कोइरालाले पहिलो पटक चीन भ्रमण गर्दा उनले नेपालबाट सोझै पेकिङ जाने राजमार्ग निर्माणको प्रस्ताव राखे । यो प्रस्ताव चीनका तत्कालीन प्रधानमन्त्री चाउ एन लाईले स्वीकार गरेका थिए । उता चीन तर्फ नेपाल ढल्किएको थाहा पाएपछि भारतले संयुक्त राष्ट्रसंघमा नेपाल अलग देश नभएको भारत कै एक प्रान्त भएको पत्राचार गर्यो । पछि राजा महेन्द्रले नेपालको अलग भाषा, रीतिरिवाज, चाडपर्व, पोशाक र पहिचान रहेकोले नेपाल पूर्ण सार्वभौम मुलुक हो भनि विवरण पेस गरेपछि राष्ट्रसंघमा नेपालको अलग देशको तर्फबाट नियमित प्रतिनिधित्व हुन थालेको थियो । 

यसरी, बल्लतल्ल नेपालको अलग पहिचान स्थापित गरेका इतिहासका धरोहरमाथि भारतले अहिले फेरि धावा बोल्न थालेको छ । यदि नेपालमा समानान्तर रीतिरिवाज, चालचलन, भाषा, पोसाक, चाडपर्व र नागरिकमा भारतीय मनोविज्ञान तयार गर्न सकियो भने सन २०३० सम्म नेपाललाई भारतमा समाहित गर्न सकिन्छ भन्ने भारतले तयारी थालेको छ । यही वृहत् योजना अनुसार, अखण्ड भारत र यसका समानान्तर धार्मिक देशमा नेपाल पहिलो स्थानमा भारत सरकारले राखेको छ ।  

भारतको बन्द समाजलाई नेपालभित्र प्रवेश गराउन चाडपर्व, रीतिरिवाज, भाषा र पोसाकलाई प्रवेश गराएको छ । उत्तर प्रदेश र विहारको मुख्य चाड छठलाई नेपालको राष्ट्रिय चाडमा स्थापित गरिदिएको छ । काठमाडौंमा धोतीलाई पोसाकका रुपमा प्रयोग गर्ने अभियान सुरु गरिएको छ । भारतको मुख्य भाषा हिन्दी, भोजपुरी र मैथिलीलाई नेपालको संसदमा आधिकारिक रुपमा प्रवेश दिइएको छ । त्यति मात्र होइन, भारतले नेपालमा हिन्दु धर्मका धार्मिक अतिवाद संघ संस्था, व्यक्ति र राजनीतिक दल तयार गर्न अतिरिक्त बजेट विनियोजन गरेको छ । यी सबै यावत लक्ष्य प्राप्त गर्न भारतले चीनको एप्सबाट संचालित र चिनियाँ स्टार्टअप बिजनेस ग्रुपले चलाएका सामाजिक प्लेटफर्म रोक्न नेपाल सरकारलाई पटक पटक अनुरोध गर्दै आएको थियो । अन्ततः प्रचण्ड सरकारले भारतको यो प्रस्ताव स्वीकार गर्दै पहिलो चरणमा विसं २०८० साल कात्तिक २७ गते टिकटकमा प्रतिबन्ध लगायो । 

धेरैलाई लाग्न सक्छ, टिकटकले सामाजिक रुपमा अराजकता निम्तिएकोले सरकारले बन्द गरेको हो । यो बुझाई नै अपूरो र सतप्रतिशत गलत छ । टिकटकको आफ्नै गाइड लाइन छ । यदि कोही नांगै देखिन, आतंकका भिडियो शेयर गर्न, सामाजिक भडकाव सामग्री गर्न र नश्लीय अभिव्यक्ति दिन टिकटकमा सक्दैन । अलिकति मात्र गोप्य अंग प्रदर्शन हुने बित्तिकै टिकटकले उसको आइडी ब्लक गरिदिन्छ । उता मेटा कम्पनीको इन्स्टाग्राम हेर्नुभयो भने पुरै नांगै लाइभ बस्दा पनि उसले कुनै आइडी ब्लक गर्दैन । त्यस्तै, ट्वीटर अर्थात एक्समा पनि भल्गर वा न्युड भिडियो तस्वीरको कुनै मतलब हुँदैन । टिकटकका युजरहरुले नांगो प्रदर्शन गर्न र हेर्न आफ्नो इन्स्टाग्राम र एक्समा आउन आह्वान गरिरहेका हुन्छन् । अर्थात्, अहिले सर्वाधिक चलेका सामाजिक प्लेटफर्ममा बलियो गाइड लाइन छ भने त्यो टिकटक कै रहेको तथ्यहरूले देखाउँछ । 

नेपाल सरकारले भनेको छ, टिकटकलाई नेपाल सरकारको कानुन अनुसार ल्याइएको हो । नेपालमा सामाजिक संजाल प्रयोगको स्पष्ट नीति नै छैन । यही आधार देखाएर जनताको सुसुचित हुने अधिकार खोसिएको छ । टिकटक अभद्र  अश्लिलताको प्लेटफर्म थिएन, सृजना भएका र लुकेका कयौं प्रतिभाशाली व्यक्तिलाई बाहिर ल्याएको थियो । टिकटक बन्द भयो भने व्यक्तिगत आँच पुर्याउने काम र सद्‌भाव भड्काउने गतिविधि नियन्त्रण हुने तर्क हास्यास्पद छ । भारतमा टिकटक बन्द छ, तर त्यहाँ अन्य सामाजिक संजालमा सबैभन्दा बढी अराजकता फैलिरहेको छ । भारतमा सामान्य नागरिक र खासगरि युवतीहरूले भारतमा सामाजिक संजाल प्रयोग गर्न सक्दैनन् । भारतको सिको गर्दै यस्ता अनेक विकृति नेपाल भित्रिएका छन् । यी विकृति रोक्न सरकारले कुनै कदम चालेको छैन । सरकार गैरजिम्मेवारी छ । त्यसैले, नागरिक तहमै सभ्य सोच विकास हुन जरुरी छ । नेपालमा त्यो उन्नत सोच नागरिक तहमा आउन अनिवार्य छ । 

तर, आज टिकटक बन्द हुँदा नेपाली नागरिक तहनै दुई भाग विभाजन हुनु निकै उदेक लाग्दो छ । पढे लेखेका प्रमाणपत्रधारीहरु पनि टिकटक बन्द हुनुमा गर्व महसुस गरिरहेका छन् । आज नेपालमा टिकटक बन्द हुँदा भारतीय सीमावर्ती क्षेत्रमा खुशीयाली मनाइएको छ । भारतीय मिडियाहरु चीन विरुद्ध नेपाल सरकारको निर्णय भनेर प्रचार गरिरहेका छन् । यसबाट बुझनुपर्छ नेपालमा कुन नश्लीय चिन्तन र कुन देशका नागरिकको दवदवा बढी रहेको छ । 

अहिले मानौं, यस्तो भाष्य तयार गरिएको छ, टिकटक बन्द भएपछि नेपालमा सब ठीक हुनेछ । नेताहरूले आफ्नो भ्रष्टाचार छवि लुकाउन भारतको आदेश पालना गरेको सामान्य सोचका व्यक्तिले बुझ्नै सकेनन् । नेपालले टिकटक कम्पनीलाई पत्राचार गरेको नक्कली कुरा गरेर नियमनबाट तर्किंदै भारत परस्त नेपाल सरकार भएको सबैले बुझ्नैपर्छ । हैन भने यो नजिरले आउने दिनहरुमा सामाजिक संजालका अन्य प्लेटफर्म, मिडियामाथि अंकुश र नागरिकका अन्य नैसर्गिक अधिकार बन्द गर्न बाटो खुलाइदिएको छ । नियमनको अर्थ यो होइन कि पुरै बन्द गर ! तर, सरकारले आज आफ्नो अकर्मण्यता छोप्न नागरिकको मुख थुन्न अनेक बहाना खोजिरहेको छ । त्यसको पहिलो सुरुवात हो, टिकटक बन्द । सचेत नागरिकले टिकटक बन्दको घोर विरोध गरौं ।