हिट वेभः सय वर्षपछि पृथ्वी बस्न लायक रहने छैन

२८ जेठ, काठमाडौं । महान वैज्ञानिक स्टीफन हकिङले ‘व्रिफ आन्सर्स टु द बिग क्वीस्चेन्स’ (Brief Answers to the Big Questions) नामक आफ्नो पुस्तकमा उल्लेख गरेका छन्, ‘अबको सय वर्षपछि पृथ्वी मानिसका लागि बस्न लायकको रहने छैन ।’ हकिङले पुस्तकमा पृथ्वी ग्रह र मानव सभ्यतामाथि आइपर्ने ६ वटा सम्भावित खतरा औंल्याएका छन् । 

ती हुन्–अन्तरीक्षबाट हुत्तिदै आएर पृथ्वीमा ठोक्किन सक्ने पिण्डहरु छुद्र ग्रह (एस्टोरोयड), अन्य ग्रहका प्राणी अर्थात् एलियनको हमला, मानिसले निर्माण गर्ने अत्याधुनिक भ्याक्सीनको दुष्प्रभाव, जेनेटिक छेडखानीबाट उत्पादन हुने नयाँ खालका मानिस, कृत्रिम बौद्धिकता (AI-आर्टिफिसियल इन्टलीजेन्स) तथा रोबोट र जलवायु परिवर्तन।

आकाशीय पिण्ड आएर पृथ्वीमा ठोक्किने घटना नौलो हैन । यसअघि पनि छुद्र ग्रहहरूको ठक्करबाट पृथ्वीमा डायनोसरलगायतका प्राणी लोप भइसकेका छन् र आगामी दिनमा त्यसको संभावनालाई नकार्न सकिन्न । 

अन्य ग्रहका प्राणी अर्थात् एलियनको पृथ्वीमाथि हमलाको संभावनालाई पनि नकार्न सकिन्न । अहिले पृथ्वीका वैज्ञानिकहरू विभिन्न ‘सिग्नल’मार्फत ब्रह्माण्डको कुनै कुनामा रहेका एलियनसम्म सम्पर्कको कोशिश गरिरहेका छन् । प्रोफेसर हकिङले एलियनसँग यसरी सम्पर्कको कोशिश नै गर्न नहुने राय दिएका थिए । 

उनका अनुसार ब्रह्माण्डको अर्को कुनै ‘ग्यालेक्सी’को कुनै ग्रहमा हुनसक्ने एलियन सभ्यता मानव सभ्यताभन्दा पनि हजारौं गुना उन्नत हुनसक्छ । यदि पृथ्वीबासीको सन्देश पाएको खण्डमा उनीहरू पृथ्वीमै हमला गर्नसक्छन् । आउँदा दिनहरूमा यो खतरा उत्पन्न हुनसक्ने संभावना पनि उत्तिकै छ । 

तेस्रो खतरा हो, भ्याक्सीन । वैज्ञानिकहरू अहिले विभिन्न जनावरको जीन तोड-मरोड गरेर एउटा यस्तो भ्याक्सीन निर्माण गर्दैछन्, जसले मानिसका जुनसुकै रोग निको पार्नसक्छ । एचआईभी, क्यान्सरलगायतका रोग निको पार्ने प्रयोजनले निर्माण गरिने सो भ्याक्सीनको साइड इफेक्टबाट कुनै दिन मानिसको समग्र प्रजाति नै खतरामा पर्नसक्ने वैज्ञानिक हकिङको भविष्यवाणी छ । 

यसैगरी अहिले वैज्ञानिकहरू जेनेटिक छेडखानी (जीनेटिक एडिटिङ) गरेर मानिसको जीनलाई नै नयाँ कलेवरमा तयार गर्ने कोशिसमा छन् । धनाढ्यहरुले ‘जीनेटिक एडिटिङ’ गरेर आफ्नो वंशाणुलाई विशेष बनाउन सक्नेछन् र त्यसबाट कुनै ‘सुपर मानव’लाई जन्म दिन सक्नेछन् । 

‘क्रिस्पर–क्यास ९’ (CRISPR-Cas9) पद्धतिमाथि वैज्ञानिक अनुसन्धान र प्रयोग जारी छ, जसबाट मानिसको जीनलाई तोड्न र जोडन सकिनेछ । यद्यपि, यो पद्धति अहिलेसम्म पूर्ण सफल भइसकेको छैन । यदि जीनमा तोड-मरोड हुन थाल्यो भने मानिसको प्रजातीय गुण नै समाप्त हुने खतरा छ । 

धन हुनेका सन्तान निरोगी, बलिष्ठ र दीर्घायु हुनेछन् भने गरीबका सन्तान कमजोर, रोगी र अल्पायु हुँदै लोप हुनेछन् । यसर्थ यो पद्धतिमाथिको अनुसन्धान र प्रयोग रोक्नुपर्ने धारणा वैज्ञानिक हकिङको थियो ।  

हकिङले औंल्याएको पाँचौ खतरा कृत्रिम बौद्धिकता र रोबोट हो । उनले सन् २०१७ मै आउँदा दिनमा रोबोट र मानिसको द्वन्द्व हुनसक्ने खतरा औंल्याएका थिए । ‘आर्टिफिसियल इन्टीलीजेन्स’ले मानव सभ्यतालाई आफ्नो वशमा राख्नसक्ने खतरा पनि उनले औंल्याएका थिए । 

र, हकिङले औंल्याएको छैठौं खतरा जलवायु परिवर्तन हो, जुन अहिलेकै रफ्तारमा कायम रह्यो भने आगामी दुई सय वर्षपछि पृथ्वीमा प्राणीको कुनै अस्तित्व रहनेछैन । हकिङले अहिलेदेखि नै अर्को अनुकूल ग्रहको खोजीमा लाग्न आग्रह गरेका छन् । 

बढ्दो जनसंख्याका कारण पृथ्वीमा साधन र स्रोतको अभाव हुनेछ । त्यसैले ब्रह्माण्डमा भएका अन्य अनुकूल ग्रहमा जाने तयारी मानिसले अहिलेदेखि नै गर्नुपर्ने हकिङको सल्लाह छ । सबैभन्दा ठूलो खतरा जलवायु परिवर्तन र पृथ्वीमा बढ्दै गएको तापक्रम हो, जसले आगामी दिनमा पृथ्वी कुनै तन्दुरी भट्टीमा परिणत हुनसक्ने खतरा छ । 

हकिङले भनेका छन्, ‘पृथ्वीमा अम्ल वर्षाको खतरा छ । कुनै न कुनै दिन पृथ्वीमा जताततै अम्ल वर्षा हुनेछ र यसले वनस्पति र प्राणीलाई समाप्त पार्नेछ ।’ 

हिट वेभ( Heat wave): पृथ्वी तन्दुरी भट्टी बन्दैछ
एलियन, एस्टोरोयड, भ्याक्सीन, रोबोट या कृत्रिम बौद्धिकताभन्दा पनि अहिले टड्कारो समस्याका रुपमा जलवायु परिवर्तन नै देखापरेको छ, जसले अहिलेदेखि नै मानिसलाई सताउन सुरु गरिसकेको छ । 

दुई साताअघि नेपालसँग सीमा जोडिएको भारतीय प्रान्त बिहारका ८ जिल्लामा एक सय बढी विद्यार्थी चर्को गर्मीका कारण स्कुलमै बेहोस भए । उनीहरुलाई अस्पताल भर्ना गर्नुपर्यो । त्यो दिन बिहारको अधिकतम तापक्रम ४८ डिग्री सेल्सियस पुगेको थियो, जुन अहिले बढ्दो क्रममा छ । बढ्दो तापक्रमका कारण विद्यार्थीको स्वास्थ्यमा असर पर्न थालेपछि बिहार सरकारले प्रान्तका सबै सरकारी विद्यालय बन्द गर्ने निर्णय गरेको छ ।

भारतको राजधानी दिल्लीको अधिकतम तापक्रम ५२ डिग्री सेल्सीयस नाघिसकेको छ । राजस्थानमा तापक्रमले ५५ डिग्री सेल्सीयस पार गरिसकेको छ र गर्मीका कारण त्यहाँ हालसम्म ७० बढीको मृत्यु भइसकेको छ । 

जेठमा त यस्तो गर्मी छ आगामी दिनमा झन कति गर्मी होला ? भन्ने चिन्ताले भारत र नेपाललगायतका यस भेगका देशका जनता संत्रस्त छन् । चिन्ताको विषय किन पनि भइरहेको छ भने अत्याधिक गर्मी हुने भनेर चिनिएको दुबईमा ३९ डिग्री तापक्रम हुँदा दिल्लीमा ५२ डिग्री पुगेको रेकर्ड देखियो । 

खाडी मुलुकहरूमा तापक्रम उत्कर्षमा पुग्ने समयमा औसत तापक्रम ४५ डिग्री मात्र पुग्ने गर्छ, तर भारत र नेपाललगायतका मुलुकमा अहिले नै ५० डिग्री नाघिसकेको छ । पाकिस्तानमा पनि अधिकतम तापक्रमले ३२ डिग्री सेल्लसीयस पार गरिसकेको छ र सिन्ध प्रान्तमा मात्र २ सय बढी मानिसको ज्यान गइसकेको छ । 

बितेका तीन वर्षमा हरेक वर्ष तापक्रम वृद्धिले रेकर्ड तोडेको छ । जलवायु परिवर्तनको असरका कारण पृथ्वीमा ‘हिट वेभ’को घनत्व बढदैछ र यसले हिमाली क्षेत्रमा समेत गर्मी बढाएको छ । तापक्रम बढ्दै जाँदा ग्लेशिएर (हिउँको पहाड) पग्लिदैछन् । समुद्रको गहिराइको सतहमा पानी तात्न थालेको छ र समुद्रमा रहेका धेरै प्रजातिका जीव लोप हुन थालेका छन् । 

एक अध्ययन अनुसार मानव सभ्यताका लागि उपयोगी माहुरी र पुतलीका प्रजाति लोप हुँदैछन् भने झिँगा, लामखुट्टे र साङ्लाको संख्या बढ्दैछ । गर्मीमा फल्ने फल आँप, लिची भरमार फल्न थालेका छन् भने चिस्यानमा फल्ने तरकारी र फलफूल ओइलाउन थालेका छन् । 

यसरी पृथ्वीमा ‘हिट वेभ’को पारो चढन थाल्नुको मुख्य कारण जलवायु परिवर्तन नै हो । ‘हिट वेभ’कै कारण भेनेजुएलाका ६ वटै ग्लेशियर पग्लिएका छन् । सन् २०११ मा पाँच वटा ग्लेशियर पग्लिसकेका थिए, हालै अन्तिम र छैठौं ग्लेशियर ‘हम्बोल्ट’ पनि पग्लिएर सकियो । 

हुन त यो ग्लेशियर १० वर्षपछि मात्र पग्लिने अनुमान गरिएको थियो, तर त्यसअघि नै पग्लिएकाले वैज्ञानिकहरू चिन्तित छन् । ग्लेशिएरलाई पृथ्वीमा पिउने पानीको एक प्रमुख मुख्य श्रोत पनि मानिन्छ । समुद्रमा नुनिलो पानी मात्र हुन्छ । तर, ग्लेशिएर पिउने पानीको श्रोत हो । यो पनि समाप्त हुँदै जाँदा पिउने पानीको एक स्रोतको अभाव हुने चिन्ताले वैज्ञानिक हैरान छन् । 

यदि यही रफ्तारमा पृथ्वीको तापक्रम बढ्दै जाने हो भने अहिले डेढ डिग्री सेल्सीयस बढेको तापक्रम पाँच डिग्रीसम्म बढ्यो भने पृथ्वी बस्न लायकको हुने छैन । यसै कारण पनि स्टीफन हकिङले आफ्नो निधनभन्दा दुई साताअघि मात्र भनेका थिए, ‘या त बढदो तापक्रम रोक्ने कुनै उपाय अपनाउ, या अन्य ग्रहमा मानिसलाई स्थानान्तरण गर्ने पहल गर । अबको सय वर्षपछि पृथ्वी बस्न लायकको हुनेछैन ।’

उत्पादन र उपभोगको होड
आजको वैश्य युगमा मानिसको ध्यान दुई कुरामा केन्द्रित छ, उत्पादन र उपभोग । १८ औं शताब्दीमा औद्योगिक क्रान्ति भयो । विश्वभर उद्योग, कलकारखाना खुल्न थाले । अर्थात् कृषि युगपछि प्रारम्भ भएको औद्योगिक क्रान्तिले उत्पादनलाई बढावा दिन थाल्यो । 

ती कलकारखानाबाट निस्किएको धुवाँ र रसायनले विश्वमा प्रदूषण बढाउन थाल्यो । यसले गर्दा जैविक इन्धन जलाउने गतिविधि तीब्र भयो । ‘ग्रीन हाउस ग्यास’ अर्थात् कार्बनडाइअक्साइड र मिथेन ग्यासको तीब्र उत्पादनले हाम्रो वायु मण्डलमा मोटो पत्र बनायो । 

सूर्यबाट आउने ताप पृथ्वीमा आएर पुनः अन्तरीक्षमा फर्किने प्रक्रियालाई कार्बनडाइअक्साइड र मिथेन ग्यासको बाक्लो पत्रले छेक्न थाल्यो । सूर्यको ताप अन्तरीक्षमा फर्किनुको साटो वायु मण्डलमै रोकियो । यसबाट पृथ्वीमा तापमान बढन थाल्यो । सन् १८८० पछि वैश्वीक औसत तापमान १ दशमलव १ डिग्री सेल्सीयसले बढेको देखिन्छ । यसरी तापक्रम बढ्दै जाँदा हिउँका ढिक्काहरु पग्लिन थाले । 

दक्षिण अमेरिकाको एन्डीज पर्वतमालामा रहेका अर्जेन्टीना, वोलिभिया, चिली, कोलम्बिया, इक्वेडर र पेरुलगायतका देशहरू र भेनेजुएलामा रहेको हम्बोल्ट ग्लेशीयर पग्लिन थाले । अहिले ‘हम्बोल्ट’ ग्लेशिएर पग्लिएर समाप्त भइसकेको छ भने अन्य क्षेत्रमा रहेका ग्लेशिएर पनि पग्लिने क्रममा छन् । 

सन् २०२३ को एक रिपोर्ट अनुसार आगामी शताब्दीसम्म हिमालय पर्वत श्रृंखलामा रहेका ८० प्रतिशत ग्लेशिएर पग्लिने छन् । अन्टार्टिकामा रहेको ग्लेशिएर पग्लिने क्रम तीब्र छ । अलास्का र भारतमा रहेका ग्लेशिएर पनि पग्लिने क्रम सुरु भइसकेको छ । 

यदि ‘ग्लोबल वार्मीङ’को क्रम यही रफ्तारमा बढ्दै गयो भने सबै ग्लेशिएर पग्लिने छन् र पिउने पानीको एक मुख्य स्रोतको समाप्त हुनेछ । मानव सभ्यता वर्षाको पानीमा निर्भर रहनुपर्नेछ, जुन अनिश्चित छ । ग्लेशिएरले समुद्रको तल्लो तहमा पानी चिसो बनाउँथ्यो, जसबाट समुद्रका धेरै प्रजाति जीवित थिए र तिनले हाम्रो खाद्य चक्रमा पनि सहयोग पुर्याउँथे । तल्लो तहको पानीको तापक्रम वृद्धि हुँदै जाँदा अब ति प्रजाति लोप हुँदैछन् । 

अर्कोतिर समुद्रको स्तर बृद्धि हुनेछ र यसले साना टापु राष्ट्रहरू डुब्नेछन् । माल्दिभ्स, इन्डोनेसियालगायतका देश हराएर जानेछन् । भारतको गंगोत्री ग्लेशिएर पग्लिएको खण्डमा गंगा नदीको सभ्यता र संस्कृतिमा कस्तो प्रभाव पार्ला ? अहिले नै चिन्ताको विषय भइसकेको छ ।

जलवायु परिवर्तनको यस्तो विकराल सत्यले दस्तक दिइसक्दा पनि महाशक्ति राष्ट्रहरू उत्पादन र उपभोगको होडमा छन् । अहिले अमेरिका, अष्ट्रेलिया, चीन र अन्य केही मुलुकमा टनका टन कोइला दहन हुन्छ । 

विशेष गरी अहिले कार उत्पादनको होडकै कारण वातावरणमा मिथेन र कार्बनडाइअक्साइड ग्यासको उत्सर्जन भइरहेको छ । चिनियाँहरु भन्छन्, ‘हामीले बल्ल कार उत्पादन गर्दैछौं, हाम्रो आर्थिक विकासका लागि यो अत्यावश्यक छ ।’

करीब डेढ सय वर्षअघिदेखि नै कार उत्पादन गरेर संसारमा वर्चस्व कायम गरिसकेका पश्चिमा मुलुकहरू भने चीनलाई कार उत्पादनको रफ्तार घटाउन विभिन्न फोरमबाट दबाब दिइरहेका छन् । जलवायु परिवर्तनका नकारात्मक असर देखा परिसक्दा पनि महाशक्ति मुलुकहरू भने उत्पादनकै होडमा छन् । यद्यपि, बेलाबेलामा अन्तर्राष्ट्रिय सम्मेलनमार्फत कार्बन उत्सर्जन कम गर्ने प्रतिबद्धता व्यक्त गर्न भने शक्ति राष्ट्र पछि पर्दैनन् । 

२०८० मंसिरमा सम्पन्न संयुक्त राष्ट्र संघीय जलवायु परिवर्तन सम्मेलन (कोप–२८)मा ‘जीवाष्म इन्धनको युग अन्त्यको सुरुवात गर्ने’ सहमति भयो । मिथेन र कार्बनडाइअक्साइड ग्यासको उत्सर्जन कम गर्ने र न्यायपूर्ण विश्व निर्माण गर्ने प्रतिबद्धता पनि सहभागी राष्ट्रहरूले व्यक्त गरे । 

दुबईमा सम्पन्न ‘कोप–२८’ सम्मेलनमा सहभागी दुई सय मुलुकका प्रतिनिधिले विश्वव्यापी तापमान वृद्धिलाई १ दशमलव ५ डिग्री सेल्सियसमा सीमित राख्ने सहमति पनि गरे । बेलाबेलामा आयोजना हुने जलवायु परिवर्तनसम्बन्धी यस्ता सम्मेलनमा सकारात्मक प्रतिबद्धता व्यक्त गरे पनि शक्ति मुलुकहरूले उत्पादन, बजार वितरण र उपभोगको संस्कृतिलाई बढी भन्दा बढी प्रोत्साहन गरिरहेका छन् । प्रकृति दोहनसँगै वायु मण्डलमा विषाक्त ग्यासको उत्सर्जन जारी छ । 

सन् २०२२ सम्मको तथ्यांक अनुसार चीन वैश्विक उत्सर्जनको २७ प्रतिशत कार्बनडाइअक्साइड एक्लै उत्सर्जित गरिरहेको छ । अमेरिकाले १५ प्रतिशत कार्बन उत्सर्जित गरिरहेको छ भने रुसले ५ प्रतिशत । प्रतिव्यक्ति कार्बनडाइअक्साइड उत्सर्जनमा भारतको हिस्सा नगण्य छ । नेपाल त यो सूचीमा पर्दै पर्दैन । नेपालले त वातावरण संरक्षण नै गरेको छ, आफ्नो प्राकृतिक सम्पदामार्फत । 

धनी मुलुकहरूले आफ्नो आर्थिक विकासका लागि उत्पादन र उपभोगको संस्कृतिलाई बढावा दिएका कारण कृषि क्रान्तिसमेत सम्पन्न हुन नसकेको नेपालजस्तो नगण्य उद्योग भएको देशको प्रकृतिमाथि असर परिरहेको छ । अर्थात् नेपालले अरूले गरेको गल्तीको सजाय भोगिरहेको छ । यस अर्थमा विश्व मञ्चमा नेपालले क्षतिपूर्तिका लागि जुन अरूले गरेको गल्तीको सजाय भोगिरहेको छ । 

नेपालले हरेक वर्ष जलवायु परिवर्तनको असरले अनावृष्टि, अतिवृष्टि, बाढी, पहिरो र नदी कटानका समस्या भोग्नु परिरहेको छ । तर, विश्व मञ्चमा नेपालले क्षतिपूर्तिका लागि जुन ‘लबिङ’ गर्नु पर्ने हो, त्यो पनि गर्न सकिरहेको छैन ।