आर्थिक रूपमा परनिर्भर बन्दै गएको अवस्थामा पृथ्वीनारायण शाहलाई कसरी सम्झने ?

२७ पुस, काठमाडौं । नेपाल अहिलेसम्मको अवस्थामा आइपुग्दा आर्थिक रूपमा परनिर्भर बन्दै गएको छ । नेपालका परम्परागत सीपमा आधारित उद्योग व्यवसाय समाप्त भइसके, नयाँ प्रविधिमा आधारित उद्योगको विकास हुन सकेको छैन । नेपालको मौलिक उत्पादन कृषिको समयानुकूल विकास नभएर आयातमा निर्भर हुनु परिरहेको छ ।

युवाहरू देशभित्र काम नपाएर विदेश पलायन भइरहेका छन् । यस्तो अवस्थामा आधुनिक नेपालका एकीकरणकर्ता तथा प्रथम राजा पृथ्वीनारायण शाहलाई कसरी लिने ? उनको अर्थनीति, उनले छिमेकीलाई हेर्ने नीतिलाई अहिलेको अवस्थासँग तुलना गर्दा इतिहासप्रति न्याय कसरी हुन्छ र अहिलेको अवस्थालाई पनि प्रेरणाको स्रोत बन्न सक्ला ? पृथ्वीनारायण शाहलाई नायक र खलनायक मान्ने अहिलेको अवस्थामा यी विषयको विश्लेषण सान्दर्भिक हुन सक्छ ।

पृथ्वीनारायण शाह नेपालमा व्यवस्थित राजतन्त्र सुरु गर्ने व्यक्ति त अवश्य हुन् तर उनले व्यवस्थित सिंगो नेपाल भएको अवस्थामा घुसेर राजा भएका होइनन् । उनले अहिलेको नेपालमा उसबेला रहेका अनेकौं राज्यलाई एकीकरण गरेर सिंगो राष्ट्र निर्माण गरेर त्यसको राजा भएका हुन् । हरसमय आपसमा लडिरहने साना–साना बाइसे, चौबीसे तथा अन्य राज्यलाई आफ्नो बौद्धिक चतुर्याइँ र युद्ध कलाका माध्यमबाट जितेर अहिलेको एकीकृत नेपाल खडा गरेका हुन् । उनको एकीकरण चलेका बेला भारतमा इष्टइण्डिया कम्पनीले कब्जा जमाइरहेको थियो । हुन त उनले सुरुमै अहिलेको एकीकृत नेपाल बनाउँछु, यत्रो देश बनाउँछु भनेर सुरु गरेका त पक्कै होइनन् तर त्यस बेलाको समयमा केही तलमाथि भए पनि उनको काम गराइ र व्यवहारलाई उस बेलाकै अवस्था र अहिलेको प्राप्तिलाई हेर्दा एकीकरण भन्न कुरै लाग्छ । 

पृथ्वीनारायण शाहको यो एउटा पाटो भयो । आधुनिक समयमा हिँड्दै गर्दा अहिले हामी कस्तो अवस्थामा छौँ ? आर्थिक रूपमा कमजोर र परनिर्भर बन्दै गएको नेपालको उस बेला अर्थनीति र अहिलेको अर्थनीति कस्तो रहेछ भन्ने कुरा विश्लेष्य विषय हो नै ।  पृथ्वीनारायण शाको अर्थनीति पूर्णतः आत्मनिभर खालको छ । उनले आफ्नो दिव्योपदेश वा उपदेशमा भनेका छन्— आफ्ना देशको जिनिस् जरिबुटि देस लैजानू र नगद षैचनू । नगद षैची राषनू र प्रजा मोटा भया दर्बार बलियो रहन्छ । राजा भण्डार भन्याका रैतान हरू हुन् ।

यो भनाइलाई विश्लेषण गर्दा देशमा उत्पादन हुने मूल्यवान् जरीबटी संकलन गरी विदेशमा बेच्नू जसबाट प्रशस्त पैसा आम्दानी हुन्छ, त्यसबाट जनताको जीवनस्तर पनि उठ्छ र राज्य पनि धनी हुन्छ भनेका हुन् । अहिले पनि नेपालका शासक, प्रशासक र बौद्धिक वर्ग भनिनेहरूको विचार यहाँसम्म पनि माथि उठेको छैन । साँच्चै माथि उठ्थ्यो भने जरीबुटीको संरक्षण, खेती, प्रशोधन तथा संकलन गरी व्यापक रूपमा व्यापार गर्न सक्नुपर्थ्यो र सकिन्थो । यसले नेपाली जनताको जीवनस्तर पनि ह्वात्तै उठाउन कठिन पर्दैन । विडम्बना यो कहिल्यै पनि प्राथमिकता र शासक वर्गको चासोको विषय बन्न सकेको छैन । अर्को, अन्न खेती हुने क्षेत्रमा के खेती गर्न सकिन्छ त्यसको व्यापक रूपमा खेती गर्ने, फलफूल लगाउने, प्रशस्त मात्रामा तरकारी खेती गर्ने हो भने नेपाल आत्मनिर्भर बन्न कुनै अप्ठ्यारो पर्ने छैन ।

पृथ्वीनारायण शाहले कृषि र खानीका बारेमा यसो भनेका छन्— खानी भएको ठाउँमा गाउँ छ भने त्यसलाई अरू ठाउँमा सारेर खानी चलाउनू, गह्रो बन्ने जग्गामा घर भए पनि अरू जग्गामा सारी कुलो काटी खेत बनाई आवाद गर्नू !! उनले खानी राष्ट्रका लागि विशेष भएकाले त्यो क्षेत्रमा गाउँ भएमा पनि त्यसलाई अन्तै सारेर त्यसको उत्खनन गर्नुपर्छ भनेका हुन् । अर्को महत्वपूर्ण कुरा खेत बन्न सक्ने अर्थात् धानखेत वा कुनै पनि खेती हुने क्षेत्रमा घर बनाउनु हुँदैन । त्यसो गर्ने हो भने अन्नको उब्जनी घट्छ र खानेकुराको अभाव हुन्छ । त्यस अवस्थामा आयातमा निर्भर हुनुपर्छ । उनले खेतमा सिंचाइको व्यवस्था गर्नुपर्छ पनि भनेका छन्, कुलोको प्रसंग यसैमा आएको हो ।

अहिले यो आत्मनिर्भर अर्थनीतिलाई लत्याउँदै राम्रो खेती हुने पायकका जग्गामा दलालीलाई बढावा दिइयो र उनीहरुलाई अगाडि सोर धमाधम दिन दुगुना रात चौगुना हुने गरी कति हो कति मूल्य बढाउँदै खेतलाई घडेरीमा परिणत गरियो । खेतको अर्थात् खेतीयोग्य जमिनको संरक्षण र संवर्द्धन होइन सिंचाइको व्यवस्थामा चासो नदिने, सिंचाइका योजना वर्षौं सम्पन्न हुने, समयमा मल, बीउको व्यवस्था नगर्ने राज्य संयन्त्रको व्यवहार भएको छ । यसको परिणाम वर्षेनी ठूलो मात्रामा धान, गहुँ, दाल, तेल, फलफूल, तरकारी लगायत खाद्यवस्तु आयात भइरहेको छ । यो अवस्थामा पृथ्वीनाराण शाहलाई आत्मनिर्भर अर्थ नीतिभन्दा अहिलेका राज्य सञ्चालकहरूको नीति कति उच्च दखौँ ?

उत्पादनमूलक उद्योगको बारेमा पृथ्वीनारायण शाहको विचार पनि मननयोग्य छ । उनले कपडा बुन्न जान्नेलाई नमूना बनाई देखाइदिनु !! भनेर स्वदेशी उद्यमीको प्रोत्साहन गर्ने कुरा आफ्नो उपदेशमा प्रष्ट पारेका छन् । हुन पनि हो राज्यले प्रोत्साहन गरे कपास खेती, अल्लो खेती, गाँजा खेती तथा अन्य रेसा भएका खेती गरेर धागो बनाउँदै नेतालमै कपडा बुन्न सकिन्छ । सके आधुनिक प्रविधि प्रयोग गर्दै जाने नभए अर्ध आधुनिक मेसिन प्रयोग गरेर भए पनि नेपाललाई चाहिने कपडा नेपालमै उत्पादन गर्न सकिन्छ । अहिले अल्लाका कपड तथा गाँजाका कपडामा केही व्यवसायीले सफलता प्राप्त गर्दै गएको देखिएको छ । राज्य सञ्चालकहरू चरम कमिसनमा नफसेर प्रोत्साहन गर्ने हो भने उनीहरूले नेपाली कपडाको क्षेत्रमा ठूलो परिवर्तन ल्याउन सक्छन् । 

पृथ्वीनारायण शाहको एउटा भनाइ महत्वपूर्ण छ, यो राजे दुई ढुङ्गाको तरुल जस्तो रहेछ । चीन बादशाहसित ठुलो घाहा राष्नु । दषिन समुद्रको बाद शाहसित घाहा त राष्नु । तर त्यो महाचतुुर छ । हिन्दुस्थाना दबाई राख्या छ । सरजिमीमा परिरहेछ हिन्दुस्थाना जाग्यो भने कठीन पर्ने छ भनी किल्ला खोज्न आउन्या छ ।। उनले नेपाललाई भारत र चीनबीचको दुई ढुङ्गगाको तरुल भनेका छन् । सानो देश सचेत नहुने हो भने उनीहरूको चेपुवामा परिरहनुपर्नेछ भन्ने आशय उनको छ । अहिलेका शासनसत्तामा रहने नेताहरूले त्यो होइन नेपाल दुई विशाल देशको सेतु अर्थात् पुलको रूपमा काम गनुपर्छ भनिरहन्छन् । उनीहरूको कामको प्रतिफल भने ककर्रिएको तरुलको रूपमा देशले भोगिरहेको छ । नेताहरुले आफ्नो शक्ति र सरकार जोगाउन कहिले दक्षिणका छिमेकीहरु गुहार्ने, कहिले उत्तरी छिमेकीसँग हात पसार्न जाँदा दुवैको हस्तक्षेपका कारण सरकारहरु सधैं अस्थिर बन्दै गएका छन् ।

अर्को, महत्वपूर्ण पक्ष, सरकार सञ्चालकहरूले आफ्नो देशलाई आत्मनिर्भर कसरी बनाउन सकिन्छ भन्ने कुरा खोजेर आर्थिक नीति बनाउनुको सट्टा उत्तर, दक्षिण जता गए पनि सहयोगको भीख माग्ने प्रवृत्तिले देश सधैं कंगाल बन्दै गएको छ । नेपालमा उत्पादित सामग्री न नेपालको माग धान्न व्यवस्थित रुपमा बजारमा पुर्याउन सक्ने न यी दुई छिमेकीको विशाल बजारसम्म पहुँच हुने वातावरण बनाउन सक्ने अवस्थाले नेपालको अर्थतन्त्र झन् झन् कमजोर बन्दै गएको छ । यसको परिणाम नेपालको वार्षिक बजेट जति नै व्यापार घाटा हुने गरेको छ ।

यस्तो अवस्थामा दुवै राष्ट्रको चाहना र अवस्था, नेपालको चाहना र अवस्थाको विस्तृत ज्ञान तथा समाधानको उपाय सुझाएर सम्बन्ध सेतुको रुपमा देशलाई खडा गर्ने क्षमता यो समयका कुन नेतामा छ ? नेतृत्व वर्गको क्षमता नभएर लोभ र लालच पूरा गर्न झुक्ने अवस्थामा सम्बन्ध सेतुको कल्पना गर्नु मूर्खता हो । पृथ्वीनारायणले लामो समय एकीकृत नेपालको शासन गर्न पाएको भए उनको नीतिले कस्तो काम गथ्र्यो त्यो अहिलेका नेताको कल्पना बाहिरको कुरा हो । सबैभन्दा ठूलो कुरा देश आन्तरिक रूपमा सबल र सक्षम हुन नसक्ने तथा नेतृत्व वर्ग आफ्नो स्वार्थका लागि झुक्ने अवस्थासम्म राष्ट्रको स्वाभिमान उचो बन्न सक्दैन । अन्त्यमा, पृथ्वीनारायण शाह आधुनिक नेपालको एकीकरण मात्रै होइन राज्य नीतिका पनि सुरुवातकर्ता अवश्य हुन् ।