भारतीय निर्वाचनका भित्री कुरा

भारतीय प्रधानमन्त्रीको शपथग्रहण यसपटक पनि २७ मईका दिन हुने सम्भावना छ, जुन दिन (२७ मई) १९६४ मा भारतका प्रधानमन्त्री जवाहरलाल नेहरुको निधन भएको थियो । प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले अघिल्लो कार्यकालको शपथग्रहण त्यही दिन (नेहरु निधनको ठीक ५० वर्ष पुगेकै दिन) गरेका थिए ।

दुवै पक्षले यसपालीको निर्वाचनलाई जीवन–मरणको सवालका रुपमा लिए । प्रधानमन्त्री मोदीले १४२ वटा सडक कार्यक्रम र चुनावी सभा (¥याली) लाई संवोधन गर्न भ्याए । विपक्षी दलहरू ‘मोदी आँधी’ बाट सुरक्षित हुन (महा) गठबन्धन बनाए, आफ्ना सबै ताकत र सामथ्र्य यो निर्वाचनमा खन्याए । गठबन्धनलाई ‘ठग बन्धन’ भन्ने भाजपा व्यंग्य पनि सुनियो ।

भाजपासँग भएका योगी आदित्यनाथ जस्ता कतिपय कट्टर हिन्दुवादीहरू नेपाललाई हिन्दूराज्य पुनःस्थापित गर्नेमात्र होइन राजतन्त्र नै पुनःस्थापित गर्नुपर्छ भन्ने प्रयासमा छन् । तर राजतन्त्रका लागि उक्त हिन्दुहरूले पूर्वराजा ज्ञानेन्द्रलाई केही सर्त मनाउने प्रयास गरेको अनुमान गरिन्छ । जस्तो उनले उद्योग ब्यापार क्षेत्रमा स्वयंले प्रत्यक्ष हात हालेर आफ्नो ब्यापारी पहिचान बनाउन नहुने । उनले यो शर्त नमानेको कारण भाजपा नेताहरू असन्तुष्ट भएको संकेत देखिन्छन् ।

यो निकै लामो अवधि लागेको निर्वाचन हो, ५ हप्तासम्म । तर यसपाली नै लामो प्रक्रियाको आमनिर्वाचन होइन । सबभन्दा लामो त १९५१–५२ को हो, तीन महिनाभरि । १९६२ र १९८९ बीचका सबै निर्वाचनहरू सबभन्दा छोटो अवधिमै सम्पन्न भएको देखिन्छ ४ दिनदेखि १० दिनभित्रैमा । १९८० मा चार दिनमै निर्वाचन सम्पन्न भएको थियो, सबभन्दा छोटो अवधिमा ।

मत दिएर बाहिर निस्केका मतदाताको विचार, मुड र ट्रेन्ड बुझेका आधारमा छवटा संस्थाले गरेको निर्गम मत सर्वेक्षण (एक्जिट पोल) अनुसार नरेन्द्र मोदीको भारतीय जनता पार्टी (भाजपा) ले २९० देखि ३०५ सम्म पाएर सुविधाजनक बहुमतको सरकार बनाउने प्रायः निश्चित भएको बताएका छन् । अर्कातिर राहुल गान्धी नेतृत्वको भारतीय कांग्रेसका भागमा १२२ देखि १३५ सिटसम्म जानसक्ने अनुमान गरिएको छ । भाजपाले उत्तर प्रदेशमा गुमाउने बर्चश्वलाई बंगाल र उडिसाबाट भरपाई हुने विश्वास लिएको छ । २०१४ को निर्वाचनमा भाजपालाई उत्तर प्रदेशका ८० सिटमध्ये ७१ हासिल भएको थियो भने यसपाली अधिकतम ३५ सिटमा सीमित हुनुपर्ने सम्भावना देखिएको छ ।

बंगालमा तृणमूल कांग्रेस (टीएमसी) र उडिसामा मूख्यमन्त्री नवीन पटनायकको बिजू जनता दल (बीजेडी) को बर्चश्व गुम्ने निश्चित देखेर नै होला, यो निर्वाचनमा बंगालकी मूख्यमन्त्री ममता बनर्जी र भारतीय प्रधानमन्त्री मोदी तथा भाजपा अध्यक्ष अमित शाहका बीच सबभन्दा निम्नकोटीको भनाभन चल्यो । बंगालका ४२ मध्ये १६ सिटसम्म भाजपाले, कांग्रेसले २ वटा र टीएमसीले २४ सिटमामा मात्र चित्त बुझाउनु पर्ने भएको कारणले ‘दिदी’ भनिने ममता विक्षिप्त जस्तो भइसकेकी छन् ।

बंगालमा ठूलो संख्यामा बसोबास गर्ने नेपाली भाषी भारतीयहरूका लागि कम्युनिस्ट पार्टी (माक्र्सवादी) भन्दा पनि टीएमसी विभाजनकारी घातक हो भने भाजपा नेपालीमैत्री देखिएको हुनाले दार्जिलिङ्ग क्षेत्रमा यसपाली पनि भाजपाकै जीत हुने प्रबल सम्भावना छ, यद्यपि भाजपाले जीते पनि छुट्टै राज्य गोर्खाल्याण्ड बनाउने प्रतिबद्धतामा भाजपा चुकेको छ ।

उडिसामा नवीन पटनायकको पार्टी बीजेडीको एकछत्र राज्य पनि भत्किएर भाजपासँग भाग लाग्ने अवस्था देखिन्छ । त्यहाँ भाजपाले आफ्नो शून्यप्रायः अवस्थाबाट ९ वा १० सिट खोस्ने अनुमान छ । उत्तरप्रदेशमा आफ्नो बर्चश्व भत्किएको भाजपाले बंगाल र उडिसाबाट क्षतिपूर्ति लिने देखिन्छ । तर मत सर्वेक्षणलाई आधार मानेर यसै हुन्छ भनी ठोकुवा गर्नु पनि नहुने रहेछ । २०१४ को चुनावमा भाजपा नेतृत्वको राष्ट्रिय लोकतान्त्रिक गठबन्धन (एनडीए) को २८८ सिटमा विजय हासिल हुन्छ भनिन्थ्यो, ३३६ सिटमा जीत हासिल ग¥यो । भारतीय कांग्रेसले नेतृत्व गरेको संयुक्त प्रगतिशील गठबन्धन (युनाइटेड प्रोग्रेसिभ एलाइन्स) ले १२० सिट जित्छ भन्ने अनुमान थियो ५९ सिटमा सीमित हुनुप¥यो । कांग्रेसले त जम्माजम्मी ४४ सांसद जितेर प्रमुख विपक्षी दल हुने हैसियत पनि राखेको थिएन ।

यो निर्वाचन परिणामबाट नेपालमा पर्ने प्रभावको विषयमा स्वतन्त्र विश्लेषणहरू हुन थालेका छन् । तीर्थाटन राजनीतिको होडबाजी, धार्मिक मुद्दा र हिन्दु नारालाई ध्यान दिँदा सोही पृष्ठभूमिमा भएको चुनावका कारण अबको कार्यकालमा मोदीले कट्टर हिन्दुवादी व्यक्तित्वहरूलाई अगाडि ल्याउने सम्भावना देखिन्छ । यसपालीको निर्वाचनमा गृहमन्त्री राजनाथ सिंह र मृगौला पत्यारोपणका कारणले पनि विदेशमन्त्री सुषमा स्वराजको तुलनात्मक कम गतिविधि हेर्दा अबको क्याबिनेटबाट उनीहरू ससम्मान बिदा हुने र गृहमन्त्रीमा पार्टी अध्यक्ष अमित शाह र अर्का हेभीवेट नितिन गडकरी महत्वपूर्ण मन्त्रालयको जिम्मेवारीमा हुनसक्छन् । गडकरी हिन्दूवादी संगठन राष्ट्रिय स्वयंसेवक संघका अध्यक्ष मोहन भागवतका सबभन्दा प्रिय मान्छे हुन् ।

भाजपाको यो कार्यकालमा नेपालतिर केही तात्विक प्रभाव देखिने अवश्यम्भावी छ । जस्तो हिन्दुत्वको विषय । भाजपासँग भएका योगी आदित्यनाथ जस्ता कतिपय कट्टर हिन्दुवादीहरू नेपाललाई हिन्दूराज्य पुनःस्थापित गर्नेमात्र होइन राजतन्त्र नै पुनःस्थापित गर्नुपर्छ भन्ने प्रयासमा छन् । तर राजतन्त्रका लागि उक्त हिन्दुहरूले पूर्वराजा ज्ञानेन्द्रलाई केही सर्त मनाउने प्रयास गरेको अनुमान गरिन्छ । जस्तो उनले उद्योग ब्यापार क्षेत्रमा स्वयंले प्रत्यक्ष हात हालेर आफ्नो ब्यापारी पहिचान बनाउन नहुने । उनले यो शर्त नमानेको कारण भाजपा नेताहरू असन्तुष्ट भएको संकेत देखिन्छन् ।

पारवहन तथा राजमार्ग मन्त्री नितिन गड्करीले ०७१ कार्तिक २५ गते मंगलबार काठमाडौंमा शुरू भएको पहिलो पूर्वाधार सम्मेलनमा सरिक हुन आएका बेला सो सम्मेलनको उद्घाटन समारोहमा उक्त असन्तुष्टिलाई प्रतिबिम्बित गर्दै भनेका थिए, “जुन देशमा राजा व्यापारी हुन्छन्, त्यो देशका जनता भिखारी हुन्छन् ।” २०७२ असोजमा संविधानप्रति असन्तुष्टिको विषयलाई लिएर यो संविधानमा हिन्दुराज्य उल्लेख नगरेको अघोषित कारणमा भारतले ५ महिना नेपालमा नाकाबन्दी गरेको घटना नदोहोरिएला, तर नाकाबन्दी लगाउनुपर्ने खास कारणहरू हराएर गएका छैनन् । हालका सल्बलाहटहरूलाई हेर्दा निर्वाचनपछि भारतले नेपालभित्र कोर्श करेक्सन र सुधारका पक्षमा केही न केही कदम चाल्ने विश्लेषण गर्नु अत्युक्ति नहुन सक्छ ।

संसारको सबभन्दा ठूलो जनसंख्याले बालिक मताधिकारका साथ निर्वाचनमा भाग लिने भारतमै हो । ५ वर्षअघिको मतदाता संख्यामा ६ करोड मतदाता थपिएर यसपाली ९० करोड मतदाताले निर्वाचनमा भाग लिए । अमेरिकाको कार्नेजी इन्डोमेन्ट फर इन्टरनेशनल पिस नामक संस्थाको अध्ययन अनुसार पार्टी र उम्मेदवारहरूले यस चुनावमा गरेको खर्च पनि निधार उचालिने खालको रह्यो– करिब १० अर्ब अमेरिकी डलर (नेपाली रू १२ खर्ब) । यो भनेको नेपालको कुल वार्षिक बजेटको रकम हो । भारतको सेन्टर फर मिडिया स्टडिज नामक संस्थाको अध्ययन अनुसार २०१४ को चुनावमा यसको आधाजति रकम खर्च भएको देखिन्थ्यो ।

यसैबीच, उत्तरप्रदेशको लखनउको झुपडपट्टी टोलमा बस्ने यी नक्कली मोदी, अभिनन्दन पाठक (५८) पाँच वर्ष अघि मोदी नगएका ठाउँमा मोदीकै पक्षबाट चुनावी अभिन्ता भएर हिँड्थे । सक्कली मोदीसँग अँगालो हाल्ने अवसर पनि पाए । ५ वर्षपछि सक्कली मोदीप्रति नक्कली मोदी असन्तुष्ट छन् र बाराणसीबाट मोदीका बिरुद्ध उम्मेदवार पनि भएका छन् । हेरौं २३ मईको दिनलाई !