चाडपर्वको बेला ‘फुड–प्वाइजनिङ’ को जोखिम

♦ डा. महेन्द्रबहादुर विष्ट

यस वर्षको दशैं र त्यसपछि क्रमशः तिहार र छठ पर्व सामुन्ने आईसकेको छ । यस्ता महत्वपूर्ण चाड–पर्वमा खाइने खानाबाट स्वास्थ्यलाई लाभमात्र पुग्दैन, कहिले त तत्काल नकारात्मक असर र खराब परिणाम आउने गर्छ, जसलाई ‘फुड प्वाइजनिङ्’ भनिन्छ । त्यसो त फुड प्वाइजनिङ र अपच (अजीर्ण) को समस्या चाडपर्वमा मात्र उत्पन्न हुने होइन ।

हालै समाचार आयो, झापामा श्राद्धको प्रसाद र बाग्लुङमा सत्यनारायणको पूजा प्रसाद खाँदा सबैजसो मानिसलाई झाडा–वान्ता भयो, बिमारी भए । तिनीहरूमध्ये बालबालिका निकै सिकिस्त भए । भारतको बिहारस्थित एउटा ग्रामीण विद्यालयमा दिउँसोको खाजा खाएका कारण बालबालिकाहरूमध्ये २३ को मृत्यु भयो, अन्य सयौँजना सिकिस्त बिमारी परे । नेपाल वा भारतजस्ता मुलुकमा मात्र होइन विकसित मुलुकमा यस्ता झन् भयावह घटना बारम्बार सुन्ने गरिन्छ । स्पेनबाट निर्यात गरिएको फर्सी जर्मनीमा खाँदा धेरै जर्मन बिमारी भए ।

सन् १९८४ मा अमेरिकाको ओरेगन राज्यस्थित रजनीश आश्रम नजिकका दशवटा रेस्टुँरामा खाएको सलादबाट ७५१ जना बिमारी भएका थिए । वास्तवमा त्यो अमेरिकाकै इतिहासमा सबभन्दा ठूलो जैविक–आतंकवादी हमला थियो । सलादमा ‘साल्मोनेला’ नामक भाईरसलाई हतियार बनाएर एक स्थानीय निर्वाचनलाई प्रभावित पार्ने उद्देश्यले झुक्याएर खुवाएर फुड–प्वाइजनिङ् गराइएको पत्ता लाग्यो ।

आधुनिक चिकित्सा विज्ञानले यकिन गरेको छ कि फुड प्वाइजनिङ्ले २५० वटासम्म बिमार वा नकारात्मक शारीरिक असर उत्पन्न गर्नसक्छ । यसमा ‘क्याम्पिलोब्याक्टर’ (पखाला चलाइदिने किटाणु), ‘साल्मोनेल्ला’ कीटाणु (जसले टाइफाइड पनि गराउँछ), ‘बोटुलिज्म’ खालको फुड प्वाइजनिङ् जो धुँवामा राखिएको माछा, घरमै बनाएको चिज, बासी वा सडेगलेको खाना आदिबाट हुन्छ ।

खाएको खाना ठीकै देखिए पनि खाइसकेपछि त्यसैका कारण झाडा–वान्ता हुनु, वाकवाकी वा वान्ता हुनु, पेट निमोठिएर आउनु (ऐँठन हुुनु), शरीर फतक्कै गल्नु, असजिलोपन र अलिअलि ज्वरो आएको छ भने त्यस्ता नकारात्मक असरलाई सामान्यतः ‘खाद्य–विषायण’ (फुड प्वाइजनिङ्) भनेर जान्दछौँ, जो अन्य कुनै विष हालेर होइन खानेकुरामा हुने परजीवी जीवाणु वा कीटाणुको सक्रियताको परिणाम हो । यसबाट पेट वा आन्द्रामा असहज अवस्थादेखि जलअल्पता (डिहाइड्रेसन) र रगतसहितको पखालासम्म हुने गर्छ । संक्रमण (इन्फेक्सन) जुन प्रकारको छ, त्यो अनुसार फुड प्वाइजनिङ्बाट मानिस मर्नेसम्मको खतरा पनि हुन्छ ।

खाद्यवस्तुमा हालिएका विषादि, अन्य औषधि, विषाक्त पदार्थ (टक्सिक सब्स्टान्स) आदिका कारणबाट पनि फुड प्वाइजनिङ् हुनसक्छ । खाना तयार गर्दा हुनजाने फोहर वा लापरवाहीका कारणबाट पनि फुड प्वाइजनिङ्को जोखिम बढ्छ । त्यसैले सबभन्दा जरुरी छ, खाना तयार गर्नुअघि वा खाना खानुअघि हात राम्रोसँग धुनुपर्छ । खानेकुरा चलाउन विशेष पञ्जा लगाउनु पर्छ । घाँटीको खस्खस् भइरहने र खोकीरहने मानिसको स्वासबाट कीटाणु संक्रमण हुनसक्ने हुँदा विशेषगरी खाद्य वस्तु तयार गर्ने मानिसले मास्कको प्रयोग गर्नुपर्छ ।

आधुनिक चिकित्सा विज्ञानले यकिन गरेको छ कि फुड प्वाइजनिङ्ले २५० वटासम्म बिमार वा नकारात्मक शारीरिक असर उत्पन्न गर्नसक्छ । यसमा ‘क्याम्पिलोब्याक्टर’ (पखाला चलाइदिने किटाणु), ‘साल्मोनेल्ला’ कीटाणु (जसले टाइफाइड पनि गराउँछ), ‘बोटुलिज्म’ खालको फुड प्वाइजनिङ् जो धुँवामा राखिएको माछा, घरमै बनाएको चिज, बासी वा सडेगलेको खाना आदिबाट हुन्छ । ‘लिस्टेरिया’ आदि नामका ब्याक्टेरिया पनि मूख्य मानिन्छ ।

फुड प्वाइजनिङ् खाना खाएको तुरून्तैदेखि सामान्यतः एकदेखि छ घण्टापछि र कतिपय अवस्थामा खाएको २४ घण्टाभित्र हुनसक्छ । तुलनात्मक कम मात्रामा देखिने तर सबभन्दा खतरनाक फुड प्वाइजनिङ् ‘बोटुलिज्म्’ नामक विषाक्त तत्वबाट उत्पन्न हुन्छ । यस्तो तत्व विशेषगरी वैज्ञानिक दृष्टिले ठीकसँग डिब्बा बन्द नगरिएका र न्यून–एसिडयुक्त प्याकिङ्का खाद्यवस्तु र उपभोगको म्याद सकिए पनि किनेर ल्याइएका डिब्बा–बन्द खानेकुराबाट हुनसक्छ ।

कम्पाइलोब्याक्टर किटाणु विशेषगरी सडेगलेको खानेकुरा, फोहोर पानी, अप्रशोधित दूध, अस्वस्थकर वा सडेको मासु, संक्रमित जनावर, जंगली जनाबर वा संक्रमित बालबालिकाबाट सर्नसक्छ । यो कीटाणुले त कहिलेकहिँ जोर्नी दुखाउनेदेखि दिमाग र स्नायुमा समेत गडबडी उत्पन्न गराइदिने हुनाले यो अलि खतरनाक किसिमको किटाणु मानिन्छ ।

‘साल्मोनेल्ला’ नामक कीटाणु कुखुरा वा गाईबस्तु वा सुँगुर फार्म र जंगली जनाबरबाट आउँछ । तर धेरैजसो अप्रशोधित दूध, राम्ररी नपकाइएको मासु वा अण्डा, नपकाइएको कुखुराको मासुको जैविक असर अन्य खानेकुरामा सरेर वा खाद्यसम्बन्धी कामदारहरूबाट संक्रमण भएर पनि साल्मोनेल्ला कीटाणु फुड प्वाइजनिङ् गर्न आइपुग्छ । यो कीटाणु आन्द्राबाट रगतमा र त्यसपछि क्रमशः अन्य अंगमा पुग्नसक्छ । यसले गर्दा संक्रमित बिमार झन् जटिल हुनसक्छ । यो कीटाणु विश्वब्यापी नै छ, तर विशेषगरी युरोप र अमेरिकामा यसको बढी दबदबा देखिन्छ ।

फुड प्वाइजनिङ् खाना खाएको तुरून्तैदेखि सामान्यतः एकदेखि छ घण्टापछि र कतिपय अवस्थामा खाएको २४ घण्टाभित्र हुनसक्छ । तुलनात्मक कम मात्रामा देखिने तर सबभन्दा खतरनाक फुड प्वाइजनिङ् ‘बोटुलिज्म्’ नामक विषाक्त तत्वबाट उत्पन्न हुन्छ । यस्तो तत्व विशेषगरी वैज्ञानिक दृष्टिले ठीकसँग डिब्बा बन्द नगरिएका र न्यून–एसिडयुक्त प्याकिङ्का खाद्यवस्तु र उपभोगको म्याद सकिए पनि किनेर ल्याइएका डिब्बा–बन्द खानेकुराबाट हुनसक्छ । त्यसैले डिब्बा–बन्द सबै खाद्यवस्तुको उत्पादन मिति, उपभोगको म्याद, त्यसमा हालिएका खाद्य–सामग्री, उत्पादक मुलुक, ब्याच नम्बर र त्यो बस्तु कुन उमेर समुहका लागि हो अनिवार्य रुपमा उल्लेख गर्नुपर्ने र उपभोक्ताले पनि किन्नुअघि हेर्नैपर्ने अनिवार्यता भएको हो ।

फुुड प्वाइजनिङ्मा शरीरमा जलअल्पता (डिहाइड्रेसन) हुने हुनाले यसको उपचारमा झोल पदार्थ र पानी पर्याप्तमात्र लिनुपर्छ । संक्रमण निकै कडा छ भने ‘साइप्रो’ आदि खालका एन्टीबायोटिक औषधि पनि दिन सकिन्छ । खासमा फुड प्वाइजनिङ् भएपछि उपचार गर्नेभन्दा हुनभन्दा अघि अपनाइने निरोधात्मक र सचेतनात्मक उपाय अपनाउनु उपयुक्त हुन्छ । खाना खाएपछि कागती पानी पिउनाले फुड प्वाइजनिङ्लाई निरोध गर्न सहज हुन्छ ।

ब्याक्टेरियाबाट हुने संक्रमणमध्ये कतिपय खानाबाट उत्पन्न बिमारमा आन्द्रामा हुने संक्रमण विशेष उल्लेखनीय हुन्छ । आन्द्रामा हुने यस्तो जैविक गडबडीको असर एकदेखि छ घन्टाभित्रमा हुनसक्छ, जसबाट वान्ता वा झाडावान्ता हुनसक्छ । पकाइएका र प्रोसेस पु¥याइएका खानाबाट नै यो समस्या हुन्छ, जसमा विभिन्न किसिमका तत्व र जीवाणुको प्रतिष्पर्धी तथा विपरित सक्रियताका कारण फुड प्वाइजनिङ्को परिणाम देखापर्छ । खानेकुरामा हुने कतिपय विषाक्त तत्व राम्ररी पकाउँदा पनि नष्ट हुँदैन । त्यसैले खाद्य भण्डारण वा त्यसलाई तातोमा वा चिसो बनाएर कसरी राख्ने भन्नेमा उचित जानकारी राख्नु जरुरी हुन्छ ।

कतिपय ढुसीका कारण रासायनिक परिणाम निस्कनाले फुड प्वाइजनिङ् हुन्छ । यसलाई ‘माइकोटक्सिन्स’् भनिन्छ । यस्ता तत्व बदाम, मकै, तेलहन आदिमा हुने ढुसी वा सडेको अवस्थाबाट हुनसक्छ । भाइरस संक्रमणका कारणले पनि फुड प्वाइजनिङ् हुन्छ । आजको भूमण्डलीकरण वा विश्वब्यापीकरणको जमानामा संसारको एउटा कुनामा उत्पादित खाद्यवस्तु सात समुद्र टाढा अर्को कुनाको मानिसले खाइरहेको हुन्छ । त्यसैले फुड प्वाइजनिङका नयाँनयाँ र अनौठा रुप पनि देखा पर्छन्, र खाद्य सुरक्षा ऐन वा अन्तर्राष्ट्रिय सन्धी आदिको अनिवार्यता हुन्छ ।

खाद्य सुरक्षाका लागि विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लु एच् ओ) को संयोजनमा विभिन्न किसिमका संस्थाहरू खाद्य सुरक्षासम्बन्धी काम गरिरहेका छन्, ता कि खाएको वस्तुले कुनै किसिमको दुष्परिणाम नल्याओस् र सबै मुलुकमा खाद्यवस्तुको गुणस्तर कायम गर्न सकियोस् । यति हुँदाहुँदै पनि अवस्थामा नै सडिएको खाद्यवस्तु तथा असुरक्षित पानी उपभोग गर्नाले हुने पखालाजन्य रोगबाट संसारमा प्रतिवर्ष करिब २५ लाख मानिसको ज्यान जाने गरेको छ ।

सामान्यतः फुड प्वाइजनिङ् र यसको संक्रमणलाई उपचार नगरे पनि २ देखि ५ दिनमा ठीक हुनसक्छ । फुुड प्वाइजनिङ्मा शरीरमा जलअल्पता (डिहाइड्रेसन) हुने हुनाले यसको उपचारमा झोल पदार्थ र पानी पर्याप्तमात्र लिनुपर्छ । संक्रमण निकै कडा छ भने ‘साइप्रो’ आदि खालका एन्टीबायोटिक औषधि पनि दिन सकिन्छ । खासमा फुड प्वाइजनिङ् भएपछि उपचार गर्नेभन्दा हुनभन्दा अघि अपनाइने निरोधात्मक र सचेतनात्मक उपाय अपनाउनु उपयुक्त हुन्छ । खाना खाएपछि कागती पानी पिउनाले फुड प्वाइजनिङ्लाई निरोध गर्न सहज हुन्छ ।

यस्तो बेलामा भइरहने झाडा बान्ताका बाबजूद नून–चिनी–पानी, वा ग्लुकोज–पानी, कागती–पानी मनतातो बनाएर पिइरहनु राम्रो हुन्छ । डिहाइड्रेसन हुन दिनु हुँदैन । बिमारीलाई पूरा नसुताएर ढल्काएर आरामको आसनमा राख्नुपर्छ । माथि उल्लेखित उपायबाहेक चिकित्सकको सल्लाह र सम्भव भएसम्म स्वास्थ्यकर्मीको सहयोग लिनु उचित हुन्छ ।

लेखक स्वास्थ्य सेवा विभागका पूर्वमहानिर्देशक हुन्