युवाको आक्रोशभित्र लुकेको मनोविज्ञान

♦ गोपाल ढकाल

१ असार, काठमाडौं । एकजना सोसियल मिडियाका प्रयोगकर्ता साथै सामाजिक अभियानमा रुचि राख्ने युवाले अहिलेको परिस्थितिप्रति निराश हुँदै सोसियल मिडियामा लेखेछन् । सरकारलाई दवाव दिनुपर्यो । सरकारले कोरोना नियन्त्रणमा राम्रो काम गर्न सकेन । सडकमा जानुपर्छ, को को तयार हुनुहुन्छ ?

लामो लकडाउनबाट निराश, छट्पटीमा परेका र घरभित्रै बस्न बाध्य किशोर किशोरी तथा युवायुवतीलाई घरबाट बाहिर निस्कने, आफ्नो नैराश्यता, असंतुष्टि पोख्ने, युवा स्वभाव अनुसार क्रान्तिकारीपन देखाउने, सामाजिक कार्य गरेको पनि देखिने र रमाइलो पनि हुने जस्ता कुराले उत्प्रेरित गर्यो । कोरोनाको संक्रमणलाई समेत भुलेर घेरै युवा सडकमा आउन राजी भए । सोसियल मेडियाको पहुँचमा भएका युवा माझ यो सन्देश फैलिन समय लागेन ।

पहिलो पटक उनीहरुले बालुवाटार अगाडि सरकारका सामु आफ्नो असन्तुष्टि पोखे । त्यस कार्यक्रमले सर्वदा चर्चा पायो । निराश जनताले उनीहरुको कार्यको समर्थन गरे । सरकारको बिरोध र टिकाटिप्पणी बढेर गयो । यसले उनीहरुलाई थप हौसला मिल्यो । यसैको सिको गर्दै देशका अन्य भागमा पनि बिरोध प्रर्दशन भए । अर्को पटकको बिरोधमा त सामाजिक दुरीको पनि ख्याल नगरी ठूलो भीड सडकमा आयो । कोरोनाको संक्रमण फैलिएला कि भन्ने भय पनि बढयो ।

के गर्ने के नगर्ने सोच्नै सकिरहेको हुदैन । बिपत र दुखको अवस्थामा नै मान्छेले अरुबेला भन्दा बढी माया र सहानुभूति खोज्ने गर्दछ । जनताले राज्यबाट पनि अझ बढी साथ सहयोगको आशा गर्दछ । अफ्ट्यारो अवस्था र अभावमा जनता चाडो भड्किन्छन् । उनीहरुलाई भडकाउन सजिलो हुन्छ । उनीहरुको भावना माथि खेल्नेहरुका लागि त ठूलो अवसर नै हुन्छ।

संसारभरि नै सरकार र जनता बीच हक र अघिकारका बिषयलई लिएर सधैजसो टसल परिरहेको हुन्छ । राज्यले सामान्य अबस्थामा त जनतालाई सन्तुष्ट बनाउन सकेको हुदैन । बिपत्तिको अबस्थामा त झन् कठिनै हुन्छ । अहिले धेरैलाई बेरोजगार हुने, रोगजारी गुम्ने चिन्ताले सताएको छ । मानिसले आफुलाई असुरक्षित महसुस गरिरहेका छन । यस्तो अबस्थामा मानिसमा चिटचिटाहट, रिस, उत्तेजना, आक्रोश, राज्य र सरकारप्रति असन्तुष्टि र बिरोधी भावना बढेर जान्छ । व्यक्तिले कहिलेकाहीँ उदण्ड व्यवहार देखाउने, हल्ला फैलाउने, अरुको बहकावमा लाग्ने, अरूलाई दोष दिने ,एकअर्कालाई आरोप प्रत्यारोप गर्ने जस्ता व्यवहार पनि देखाउन सक्छ ।

यस्ता व्यवहार देखाएर आफ्नो डर, त्रास, नैराश्यता छोप्ने प्रयासमा लाग्छ । यस्तो विषम परिस्थितिमा मान्छेको निर्णय लिने क्षमता पनि कमजोर भएको हुन्छ । के गर्ने के नगर्ने सोच्नै सकिरहेको हुदैन । बिपत र दुखको अवस्थामा नै मान्छेले अरुबेला भन्दा बढी माया र सहानुभूति खोज्ने गर्दछ । जनताले राज्यबाट पनि अझ बढी साथ सहयोगको आशा गर्दछ । अफ्ट्यारो अवस्था र अभावमा जनता चाडो भड्किन्छन् । उनीहरुलाई भडकाउन सजिलो हुन्छ । उनीहरुको भावना माथि खेल्नेहरुका लागि त ठूलो अवसर नै हुन्छ।

संकटको बेला मानिसको मनोविज्ञानलाई बुझेर राज्य पनि संयमित हुनु जरुरी हुन्छ । आफ्नो तर्फबाट सक्दो जनताको मागलाई सम्बोधन गर्ने पहल गर्नुपर्छ । जनतालाई आश्वस्त गराउन सक्नु पर्छ । भविश्यप्रति ढुक्क र आशावादी बनाउने काम राज्यले गर्नुपर्छ । कुरा सत्य हो कि अहिले बिश्वनै कोरोनाको संक्रमणले ठुलो मारमा परेको छ । कतिपय बिषयमा हाम्रा समस्याहरु अझै ठूलो हुनसक्छ । सरकारले गरेका थुप्रै काममा हाम्रो बिमति होला । हामी असन्तुष्ट हुन सक्छौं ।सरकारका पनि आफ्नै खालमा कमी कमजोरी र बाध्यताहरु होलान । यी सबैका बावजुद पनि अहिलेको परिस्थितिलाई राजनीतिककरण गरिनु हुदैन् । सरकारका कमी कमजोरीहरुलाई केलाएर मात्र बस्नु हुदैन । साथ र सहयोग पनि गर्नुपर्छ । बिपतिसँग सबै मिलेर सामान गर्ने हो भने मात्र सफल भईन्छ ।

रुकुम घटनामा पनि कतिपय केटाहरु साथीको साथीमार्फत बेहुली लिन सघाउने भन्दै एकआपसमा चिनजान समेत नभईकन लहैलहैमा लागेर गएको पाईयो । अहिलेको बिरोध प्रर्दशनलाई हेर्दा पनि किशोर किशोरीमा उत्ताउलोपन उनीहरुले लेखेको नारामा देखिन्छ । धेरै जना लहैलहैमा लागेर आएको हुनसक्छ । उनीहरुले बोकेको प्लेकार्डमा पनि लेखिएछ , म त राम्री केटी हेर्न आको..।

कतिपय अबस्थामा बिरोधले मात्र समस्याको समधान नहुन सक्छ । बिरोधको शैली र समय पनि अनुकुल हुनुपर्छ ।अहिलेको अबस्थामा सडकमा राखिएका मागहरुलाई सबैले स्वीकार नै गरेका छन् । भोको मान्छेको अगाडि मिठो ब्यन्जनको कुरा गर्दा कसको मुख नरसाउला र ? तर कोरोनाको संक्रमण तीब्र रुपमा बढिरहेका बेला गरिएको बिरोध प्रर्दशनको तरिका र समयलाई भने उपयुक्त मान्न सकिदैन । स्वतः स्फूर्त निस्केका भनिएका यस्ता आन्दोलनहरु सही दिशानिर्देश नपाउँदा खतरनाक पनि हुनसक्छन् । नैतिक जिम्मेवारी कसले लिने भन्ने दुबिधा हुन्छ । नेतुत्व बिनाको जमात हुनाले चाडै भड्किन सक्ने खतरा पनि त्यतिनै हुन्छ । यसमा जो सुकैले सजिलोसँग घुसपैठ गर्न सक्ने ठाउँ पाउछ । युवाहरुको अस्तिको आन्दोलनमा पनि घुसपैठ भएको उनीहरुले बताइसकेका छन । घुसपैठले नै पछिल्लो पटकको बिरोध अमर्यादित भएको देखिन्छ ।

भीडको मनोविज्ञान फरक हुन्छ । भीडको आँखा हुदैन । भीडले विवेक गुमाउन सक्छ । भनिन्छ नि ! भीडभाडमा जीउ जोगाउनु, अनिकालमा बिऊ जोगाउनु । भीडले ज्यान दिन पनि सक्छ, ज्यान लिन पनि सक्छ । पश्चिम रुकुमको दुखद घटनामा छ जना किशोरहरुको ज्यान गयो । यो सबै भीडकै मनोविज्ञानको परिणाम हो । अहिले देशका विभिन्न ठाउँहरुमा स्वतःस्फर्त रुपमा गरिएको भनिएका बिरोधका कार्यक्रमले पछि गएर कस्तो रुप लिन्छ कसैलाई थाहा छैन । यस्ता अपरिपक्व र योजनाबिहिन बिरोध कार्यक्रमले पछि गएर दुखद मोड नलेला भन्न सकिँदैन । यसमा सबै सचेत हुन जरुरी देखिन्छ । रुकुम घटनामा पनि कतिपय केटाहरु साथीको साथीमार्फत बेहुली लिन सघाउने भन्दै एकआपसमा चिनजान समेत नभईकन लहैलहैमा लागेर गएको पाईयो । अहिलेको बिरोध प्रर्दशनलाई हेर्दा पनि किशोर किशोरीमा उत्ताउलोपन उनीहरुले लेखेको नारामा देखिन्छ । धेरै जना लहैलहैमा लागेर आएको हुनसक्छ । उनीहरुले बोकेको प्लेकार्डमा पनि लेखिएछ , म त राम्री केटी हेर्न आको..।

भीडले के बुझ्छ , के गर्छ थाहा हुदैन । रुकुमको घटनामा पनि त्यति धेरै गाउँले छोटो समयमा कसरी आए ? पुर्व योजना पो थियो कि भन्ने आशंका पनि गरिदै आएको देखिन्छ । तर भीड जम्मा हुन समय नलाग्न सक्छ । अस्तिको बिरोध प्रर्दशनमा पनि यति धेरै जम्मा होलान् भन्ने कुरा स्वंय प्रर्दशनको आव्हान गर्नेहरुले पनि अनुमान गरेका थिएनन । यसलाई देखेर उनीहरु आफै चकित परिरहेका छन् । तर अप्रत्यक्ष रुपमा केही पार्टीले सघाई रहेको स्पष्ट देखिन्छ । जुन कुराको ज्ञान उनीहरुलाई थाहा नहुन पनि सक्छ । बिरोधमा उत्रिएका प्रर्दशनकारीहरुमा राजनीतिको ज्ञान कमै देखिन्छ । नेता र राजनीति दलहरुलाई भीडको स्वभावले लोभ लाग्छ । प्रर्दशनमा ठूलो मास देखेपछि जनताको आवाज भन्दै केही दलहरुले बिज्ञप्ती निकालेर नै समर्थन गरे ।

प्रर्दशनको नेतुत्व गरेका कतिपय युवाहरुलाई आफ्नो पार्टीमा आउनका लागि निम्तो पनि पठाउन भ्याईसके । जुन कुरा स्वंय युवाहरुले बताईसकेका छन । पाटीहरु यस आन्दोलनलाई आफ्नो बनाउन खोजी पनि रहेका छन । तर अहिले समय उचित नदेखेर चुप लाग्न बाध्य भएका छन । कोरोना महामारीको बेला खुलेरै पाटीको झण्डा बोकेर सडकमा आउँदा नैतिक रुपमा पनि अफ्ट्यारो पर्ने , जनतामा पनि नकारात्मक सन्देश जाने भएकाले उनीहरु चुप लाग्न बाध्य भएका हुन । अन्यथा यसले पाटीगत रुप लिई सकेको हुने थियो । तर पनि यस परिस्थिति बिपरितको बिरोधलाई देखाएर सरकारको आलोचना गर्न छोडेका छैनन ।

अहिलेको अफ्ट्यारो अबस्थामा सबैले आफुलाई समाल्नु, संयमित हुन, मिलेर समस्याको समाधान खोज्नु उपयुक्त हुन्छ । अरुलाई भड्काउने , अर्काको भावना माथि खेलबाड गर्ने कार्यले कसैको हित हुदैन ।

(लेखक मनोविद हुन । उनी मार्क नेपाल मनोसेवा केन्द्रमा कार्यरत छन ।)