ब्रोकर लाईसेन्सको संख्या बढाएपछि शेयरबजार थप चलायमान हुन्छ

भीष्मराज ढुंगाना नेपाल धितोपत्र बोर्डकाे अध्यक्ष भएको एकबर्ष पुरा भएको छ । नेपाल राष्ट्र बैंकबाट सेवानिवृत्त भएपछि उनी धितोपत्र बोर्डको अध्यक्षमा नियुक्त भएका थिए । अध्यक्षमा नियुक्त हुनुअघि ढुंगाना केही महिना बोर्डमै विज्ञ सञ्चालकको रुपमा कार्यरत थिए । नेपाल राष्ट्र बैंकमा ३० वर्ष सेवाअवधि पुरा गरेका ढुंगानाले कुशल बैंकरको छवि बनाएका छन्।

सिर्जनात्मक सोचका खानी ढुंगाना नियुक्त भएर आएपछि धितोपत्र बजारले उनीसँग धेरै अपेक्षा गरेको थियो । आफ्नो जिम्मेवारी कुशलतापूर्वक निभाउनु पर्छ तथा परिणात्मक रिजल्ट आउनुपर्छ भन्ने मान्यता बोकेका उनले अर्थ मन्त्रालयसँग आवश्यक समन्वय गर्दै तीव्रगतिमा स्टेकहोल्डरहरुले गरेको अपेक्षा भन्दा धेरै काम गर्न भ्याईसकेका छन् ।

यही सन्दर्भमा धितोपत्र बजारमा एकबर्षको अवधिमा सम्पन्न गरेका काम, आगामी लक्ष्य, कार्यदिशा र धितोपत्र बोर्डले बजारको विकासका लागि चालेका कदमका विषयमा बोर्डका अध्यक्ष ढुंगानासँग  आकास बोगटीले गरेकाे कुराकानी प्रस्तुत  छ ।

नियामक निकाय धितोपत्र बोर्डको अध्यक्षका रुपमा तपाईको एकवर्ष पुरा भएको छ । दोस्रो बजार सुधार र व्यवस्थापनको लागि यहाँले के कस्ता कार्यहरु गरिरहनु भएको छ ?

– एक वर्षको अवधिमा हामीले खासगरी बजारको व्यवस्थित विकास गर्ने, लगानीकर्ताको (कन्फिडेन्ट) विश्वास बढाउने तथा विभिन्न नीति निर्माणका कामहरु भएका छन् । सिस्टमलाई इन्डोरमेन्ट गर्ने काम भएको छ । प्राथमिक बजार र दोस्रो बजारको विकासको समायानुकुल सुधार गर्ने कुरामा हाम्रो ध्यान केन्द्रित भयो । यस सम्बन्धमा यहाँहरुले सरसर्ती हेर्नु भो भने बजारमा धेरै सुधार र विकास भएको छ ।

बुँदागत रुपमा भन्नुपर्दा गणनायोग्य काम के के भए त ?

– म नियुक्त भएर आउने बेलामा नै भनेको थिएँ कि मैले अनलाईन सिस्टमलाई फोकसलाईज गर्छु । संस्थागत विकास गर्ने, संस्थागत सुशासन कायम गर्ने, बजारको दायरा बढाउने र कानुनी सुधारका कामहरु भएका छन् । पछिल्लो समय बजारमा प्रवेश गर्ने लगानीकर्ताको उत्साहजनक सहभागिता असाध्यै बढेको छ । यसको पुष्टि डिम्याट खाता खुलेको संख्या हेर्दा पनि थाहा हुन्छ । गत पुष मसान्तमा करिब १६ लाख डिम्याट खाता थिए भने यो एकवर्षको अन्तरालमा डिम्याट खाता १० लाखले बढेर करिब २६ लाख पुगेको छ ।

त्यसैगरी प्राथमिक निष्काशन अनलाइन भर्नको लागि मेरो शेयर खाता खोल्नुपर्छ । गत पुष मसान्तमा मेरो शेयर लिनेको संख्या छ लाख हाराहारी थिए भने एक वर्षको अन्तरालमा यो पनि १० लाखले बढेर १६ लाख पुगेको छ । यसरी लगानीकर्ताको संख्या शतप्रतिशत भन्दा ज्यादाले बढेर गएको छ ।

त्यसैगरी गत सालसम्म कुनै एउटा कम्पनीको प्राथमिक शेयर निष्काशन भयो भने मुस्किलले तीनदेखि चार लाख मान्छेले भाग लिन्थे । तर, पछिल्लो समय चन्द्रागिरी हिल्सको आईपीओ खुल्दा १० लाख बढीले आवेदन दिए । त्यो संख्या निफ्राको आईपीओ भर्ने बेलासम्म १५ लाख हुन पुग्यो । प्राथमिक बजारमा मानिसहरुको सहभागिता असाध्यै राम्रो छ ।

यस्ता कुराले अहिले बजारमा लगानीकर्ताको मनोबल बढायो । अहिले औसतमा ७ लाख मानिसहरु सक्रिय भएर लागेका छन् । लगभग ५०–६० हजार मानिसले दैनिक शेयर कारोबार गरिरहेका छन् । सर्वसाधारणको सहभागितालाई बजारमा बढाउने काम हामीले गरेका छौँ ।

अनलाइन सिस्टमलाई थप सहज बनाउने सम्बन्धमा अरु के कस्ता प्रयासहरु हुँदैछन् ?

– अनलाईन सिस्टम नभएकै कारण गत चैतदेखि असारसम्म बजार पुरै बन्द भयो । हामीले कोरोनाको समयमा बजार बन्द गर्नुपर्यो ।कोरोनाको समयमा पनि अनलाइन सिस्टम भएका अन्य मुलुकमा शेयरबजार बन्द भएनन् । अमेरिका र युरोपको शेयरबजार कोरोनाको समयमा पनि कुनै दिन बन्द भएनन् ।

अनलाइन सिस्टम चलेका मुलुकमा कोरोनाको बहानाले शेयरबजार बन्द भएन । तर, हाम्रो देशमा भने शेयर खरिदविक्रीका लागि ब्रोकरको कार्यालय नै जानुपर्ने, चेक नै काटेर खातामा रकम जम्मा गर्नुपर्ने, शेयरको पनि चेक नै काटेर जम्मा खर्च गर्नुपर्ने, ब्रोकरकहाँ मार्जिन राख्नु पर्ने र मार्जिन राखेको पैसा फिर्ता नै नआउने, ब्रोकर कहाँ धाउनु पर्ने जस्ता विभिन्न प्रक्रियागत झन्झटहरु हामीकहाँ थिए । यस्ता प्रक्रियागत झन्झटहरुलाई हामीहरुले एक वर्षको अवधिमा अनलाइन प्रणालीमा ढाल्ने काम गरेका छौँ, सुधार गर्ने काम गरेका छौँ ।

हामीले नगद र चेक कारोबारलाई कनेट आईपीएसमार्फत हुने व्यवस्था मिलाएका छौँ । त्यसैगरी शेयर बेच्दा चेक काट्नु पर्ने प्रक्रियालाई ईडीआईएसमार्फत हुने बनाएका छौं । लगानीकर्ताले शेयरको मुल्य हाल्दा जुन औसत मुल्य हाल्नु पर्ने हो, त्यसका लागि ब्रोकर कार्यालय जानुपर्ने र भेरिफाई गर्ने अवस्था थियो । त्यसलाई हामीले कस्टुमरले पोष्टिङ गरिसेकपछि त्यसैको फाईल ट्रान्सफर गरेर त्यहीँ नै एजिक्युट हुने व्यवस्था गरेका छौं । हामीले पद्दतिको पनि विकास गरेका छौं ।

दोस्रो बजारमा कारोबार गर्नका लागि हामीले धेरै कुरा सहज गरिसकेका छौ । रकम ट्रान्सफरको व्यवस्था, शेयर ट्रान्सफरको व्यवस्था र कारोबार गर्ने व्यवस्था हामीले इलेक्ट्रोनिक सिस्टमबाट नै हुने बनाइसकेका छौँ । जसले गर्दा एकवर्षभरिमा बजार पुँजीकरण १६ खर्बबाट दोब्बर भन्दा बढेर ३४ खर्ब नाघिसकेको छ ।

त्यसैगरी ब्रोकरकहाँ मार्जिन राख्न मानिसहरु डराउँथे । मार्जिनवापत ब्रोकरले ब्याज दिन्छ नडराउ भनेर हामीले सिस्टमेटिक बनाइसकेका छौं । त्यसैगरी पूँजीगत लाभकरको मनोवैज्ञानिक डर थियो । त्यो कुरामा पनि हामीले काम गरी यो विषय किनारा लगाइसकेका छौँ । यस्ता कुराले अहिले बजारमा लगानीकर्ताको मनोबल बढायो । अहिले औसतमा ७ लाख मानिसहरु सक्रिय भएर लागेका छन् । लगभग ५०–६० हजार मानिसले दैनिक शेयर कारोबार गरिरहेका छन् । सर्वसाधारणको सहभागितालाई बजारमा बढाउने काम हामीले गरेका छौँ ।

अहिले प्राथमिक बजारको अवस्था कस्तो छ ?

माथि उल्लेख गरेका सबै काम गरिसकेपछि प्राथमिक बजारको अवस्था पनि असाध्यै राम्रो छ । गतवर्ष यसै अवधिमा करिब साढे तीन अर्बको प्राथमिक शेयर निष्काशन भएको थियो । एकवर्षपछि अहिले तीन गुणाले आईपीओ निष्काशन बढेर अहिले करिब साढे १० अर्बको शेयर निष्काशन भएको छ । कर्पोरेट बन्डहरुको निष्काशन पोहोरको तुलनामा ४८ प्रतिशतले बढेको छ ।

त्यसैगरी मिच्युअल फण्डको लागि हामीले नयाँ स्कीमहरु ल्याएका छौं । पहिला क्लोजबीन मात्रै थियो । अहिले हामीले क्लोजबिन ओपनबिन दुवै स्किमहरु ल्याएका छौँ । पछिल्लो ६ महिनामा १ अर्ब ५० करोडको निष्काशन भइसकेको छ । प्राथमिक बजारको अवस्था राम्रो छ ।नेपालका ७७ वटै जिल्लाबाट मोवाईल, ल्यापटप, कम्युटरको सहायताले शेयर निष्काशन भएपछि मेरो शेयरमार्फत आवेदनमा भाग लिन पाइन्छ ।

दोस्रो बजारका लागि के हुँदैछ ?

– अब दोस्रो बजारको लागि पनि हामी काम गरिरहेका छौ । जसरी प्राथमिक निष्काशनको लागि मेरो शेयरको एप्स मोवाईलमा डाउनलोड गरेर कारोबार गर्न सकिन्छ त्यसैगरी दोस्रो बजारमा शेयर खरिदविक्रीको लागि पनि एप्स बनाउने काम भइरहेको छ । यसका लागि ब्रोकरहरुले आफ्नो टीएमएस सुधार गरेर टीएमएसबाट नै कारोबार गर्न दिनुपर्ने हो । तर यो प्रक्रियामा नै छ, काम सकिएको छैन ।

तर, पनि दोस्रो बजारमा कारोबार गर्नका लागि हामीले धेरै कुरा सहज गरिसकेका छौ । रकम ट्रान्सफरको व्यवस्था, शेयर ट्रान्सफरको व्यवस्था र कारोबार गर्ने व्यवस्था हामीले इलेक्ट्रोनिक सिस्टमबाट नै हुने बनाइसकेका छौँ । जसले गर्दा एकवर्षभरिमा बजार पुँजीकरण १६ खर्बबाट दोब्बर भन्दा बढेर ३४ खर्ब नाघिसकेको छ ।

अनलाइन सिस्टम त बनाउनु भयो तर सिस्टममा झन् दिनै पिच्छे समस्या पो देखिएको छ त ? अडर्र गर्दा पहिला नदेखिने तर पछि दोब्बर-तेब्बर अडर्रहरु देखिने गुनासो सुनिन्छ ।

– अनलाईन सिस्टममा समस्या नै छैन भनेर मैले भनेको छैन् । तर, देखिएका समस्याहरुलाई हल गर्ने कार्यमा हामी लागेका छौं्र । पहिलाको जस्तो धेरै मेजर समस्या केही छैन । केही सामान्य समस्याहरु देखिएका हुन् ।

अहिले धेरै जसो समस्या नेप्सेको टीएमएस र ब्रोकरको टीएमएसमा देखिएको छ । समस्या देखिएपछि हामीले ब्रोकरहरुलाई अन्तर्राष्ट्रिय स्तरको सिस्टम ल्याएर काम गर्नका लागि भनिसकेका छौं । नेप्सेको सिस्टमलाई पनि बढाउन र मजबुत बनाउन भनिसकेका छौं  । सीडीएससीले त टेण्डर बिडिङ गरेर आफ्नो भेन्डरलाई अपग्रेडको लागि भनिसकेको छ ।

सबैभन्दा बढी समस्या त नेप्सेमा देखिएको लगानीकर्ताको भनाई छ ?

– नेप्सेमा अलि बढी नै समस्या छ । नेप्से र सीडीएसका प्राविधिक समस्या सुधारका लागि हामीले निर्देशन दिईसकेका छौँ । सुधारको काम भइरहेको छ ।

पहिलो कुरा ब्रोकरसँग भएको टीएमएस नेप्सेले दिने होइन । ब्रोकर आफैँले संचालन गर्नुपर्ने हो । नेप्सेले गर्ने भनेको अनलाइन सिस्टमलाई बढाउने र म्यापिङ सिस्टम राम्रो बनाउने हो । नेप्सेले ब्रोकरलाई दिने भनेको एपीआई मात्रै हो । नेप्सेसँगको कनेक्सन मात्रै ब्रोकरले लिने हो । सीडीएससँग पनि कनेक्सन मात्रै लिने हो । यसपछि रियलटाइममा के कारोवार भएको छ र शेयर कारोवारको यथार्थ स्थिति थाहा हुन्छ ।

टीएमएस सिस्टमकै कुरा गर्दा लगानीकर्तालाई शेयर खरिदबिक्री गर्न ब्रोकरले जुन लिमिट दिएको हुन्छ । अब त्यसको सट्टा खरिदकर्ताको बैंक खातासँग ब्रोकरको खातालाई इन्टिग्रेशन गरिदियो भने झन् सजिलो होला नि ? यतातर्फ धितोपत्र बोर्डले के सोचेको छ ?

– हामीसँग जम्मा तीनवटा सिस्टम संचालनमा छन् । नेप्सेसँग अनलाइन भन्ने हुन्छ । त्यो अनलाईन भित्र कारोबार गराउने र कारोबारलाई म्याच गराउनका लागि म्याचिङ इन्जिन हुन्छ । यो चलाउने काम नेप्सेको हो ।

अर्को भनेको युजर आईडी, पासवर्डदेखि कारोबार सुरु गर्ने, गराउने, मार्जिन लिने, कारोबारको हरहिसाब मिलाउने काम ब्रोकरको हो ।जसलाई टीएमएस भनिन्छ । टीएमएस भित्र पनि टीएमएस र आरएमएस भन्ने हुन्छ । यसको संचालन गर्ने काम ब्रोकरहरुले गर्छन् । त्यसपछि डीपी र क्लियरिङको कुरा आउँछ । डीपीको काम मर्चेन्ट बैंकले गर्ने गरेका छन् । क्लियरीङको काम सीडीएससीले गर्छ । यो तीन वटै सिस्टम सक्रिय भएपछि मात्रै शेयरको कारोबार हुन्छ ।

दाेस्रो बजारको भविष्य असाध्यै राम्रो छ । बजार पुँजीकरण पोहोर सालको १६ खर्बबाट अहिले ३४ खर्ब नघिसक्यो । त्यसैगरी नेप्से १२६३ बाट नेप्सेले २५०० नाघिसकेको छ । जीडीपीको आधारमा पोहोर साल बजार पुँजीकरण ४२ प्रतिशत मात्रै थियो अहिले बढेर ८२ प्रतिशत भएको छ । दिनभरिमा पोहोर साल यसै समयमा दैनिक ३९ करोडदेखि ४५ करोडको कारोबार हुने गर्दथ्यो । तर अहिले औसतमा दैनिक १० अर्बको कारोबार भइरहेको छ । बजारमा पटकपटक सर्किट ब्रेक लागेको छ ।

अहिले धेरै जसो समस्या नेप्सेको टीएमएस र ब्रोकरको टीएमएसमा देखिएको छ । समस्या देखिएपछि हामीले ब्रोकरहरुलाई अन्तर्राष्ट्रिय स्तरको सिस्टम ल्याएर काम गर्नका लागि भनिसकेका छौं । नेप्सेको सिस्टमलाई पनि बढाउन र मजबुत बनाउन भनिसकेका छौं  । सीडीएससीले त टेण्डर बिडिङ गरेर आफ्नो भेन्डरलाई अपग्रेडको लागि भनिसकेको छ । अन्य निकायले पनि काम जारी राखेका छन् ।

खरिद–बिक्रीकर्ताको खातालाई बैंकसँग लिंक गराएर अटोमेटीक कारोबार गराउन सकिँदैन र ?

टीएमएसले गर्नुपर्ने काम भनेको हाम्रा लगानीकर्तालाई दोस्रो बजारमा कारोबारको लागि एप्स दिने । जसरी प्राथमिक बजारको शेयर निष्काशनपछि भर्न मेरो शेयर भन्ने एप्स छ त्यस्तै दोस्रो बजारको पनि एप्स बनाउने । त्यही टीएमएस एप्सबाट अनलाईन कारोबार गर्ने बनाउने, स्टाटस् र मार्जिन एकाउन्ट मेन्टेन गर्ने, आवश्यक पर्ने थप रकम उपलब्ध गराउने, बैंकसँग इन्ट्रीगेशन गर्ने, डीपी र सेटलमेन्टसँग इन्ट्रिगेट गराउने । यो सबै काम टीएमएसको हुन्छ । यो टीएमएसमा स्तरोन्नति हुने बितिक्कै र ब्रोकरले अन्तर्राष्ट्रियस्तरको टीएमएस सिस्टम इन्स्टल गर्ने बित्तिकै यी समस्या समाधान हुन्छ ।

भनेपछि यो बोर्डको नभएर ब्रोकर एशोशियसनको काम हो ?

– हो । हामीले यसबारेमा विज्ञप्ति पनि निकालेका थियौं । त्यसपछि ब्रोकरका पदाधिकारीसहित हामी छलफलमा बसेको छौं । त्यस छलफलमा बैंकिङ इन्ट्रीग्रेशन, ट्रेड म्यानेजमेन्ट र जोखिम व्यवस्थापनको लागि तपाईहरुको कन्सेप्ट पेपर ल्याउनु भनेको छौं । नेप्सेसँग एपीआई कार्यविधि पनि मागेका छौं । जुन नेप्सेले हामीलाई दिइसकेको छ । सीडीएससीसँग इम्प्रुभमेन्ट गर्ने इन्सट्रक्सन पनि दिएका छौंं । जसअनुसार सीडीएससीले काम सुरु गरिसकेको छ ।

धेरै काम अगाडि बढिसकेको छ । जसकारण दाेस्रो बजारको भविष्य असाध्यै राम्रो छ । बजार पुँजीकरण पोहोर सालको १६ खर्बबाट अहिले ३४ खर्ब नघिसक्यो । त्यसैगरी नेप्से १२६३ बाट नेप्सेले २५०० नाघिसकेको छ । जीडीपीको आधारमा पोहोर साल बजार पुँजीकरण ४२ प्रतिशत मात्रै थियो अहिले बढेर ८२ प्रतिशत भएको छ । दिनभरिमा पोहोर साल यसै समयमा दैनिक ३९ करोडदेखि ४५ करोडको कारोबार हुने गर्दथ्यो । तर अहिले औसतमा दैनिक १० अर्बको कारोबार भइरहेको छ । बजारमा पटकपटक सर्किट ब्रेक लागेको छ ।

अरु सबै आर्थिक क्रियाकलाप बन्द हुँदा पनि अहिले शेयरबजारले अर्थतन्त्र धानेको छ । सरकारको राजश्व समयमा नउठ्ने र समयमा खर्च नहुने अवस्थामा पनि धितोपत्र बजार चलायमान भइरहेको छ । हामीले एकवर्षको बीचमा ६ वटा नियमावली संशोधन गरेको छौं र ऐन, कानुनलाई समयअनुकुल बनाएका छौँ । धितोपत्र व्यवसायी नियामावली २०६४, धितोपत्र व्यवसायी दलाल व्यापारी बजार निर्माता नियामावली २०६४, धितोपत्र दर्ता निष्काशन नियामावली, विशिष्टिकृत लगानी कोष नियामावली, सामुहिक लगानी कोष विनियमावली, धितोपत्र राफसाफ फर्स्योट बिनियमावली लगायत छ वटा नियमवाली संसोधन गरेका छौं ।

त्यसैगरी अरु नीतिगत कुरा हेर्ने हो भने रियल सेक्टरका कम्पनीहरु बजारमा आउन् भनेर बुक बिल्डिङ निर्देशिका तयार गर्यौं । जसका लागि ४ दर्जन कम्पनीको सुची नै बनाएका छौं । जसका कारण मानिसहरु, कम्पनीको शेयर निष्कासन प्रक्रियामा सहभागी हुन आउन थालिसकेका छन् । अब रियल सेक्टरका कम्पनीको प्राथमिक शेयर बजारमा आउँछ । ब्रोकरले दिने मार्जिन सुविधा ७० प्रतिशत दिन पाउने व्यवस्था गरेका छौं । त्यसैगरी इ–केवाईसी लागु गर्नका लागि डिजिटलाइजेसन गर्नका लागि काम गरेका छौं । बोरे प्रवृतिलाई नियन्त्रण र व्यवस्थित गर्नको लागि र इ–केवाईसी लागु गर्न सीडीएससीलाई भनेका छौ ।

अहिले पनि एउटै मानिसले एउटै इमेल, फोन नं.देखि हस्ताक्षरसम्म आफ्नै गरेर कम्तिमा पनि १५० देखि २०० माथिका डीम्याट खाताहरुबाट कारोबार गराउने गरेको पाइएको छ । बोरे डिम्याटलाई कसरी नियन्त्रण गर्नुहुन्छ ?

डिजिटल केवाईसीको कार्यविधि बनाएर लागु गर्नको लागि सीडीएससीलाई निर्देशन दिइसकेका छौं । सीडीएससीले सिस्टम बनाएपछि इलेक्ट्रोनिक नागरिकतामार्फत सयौंको संख्यामा एकै मानिसले कारोबार गर्ने कुरा नियन्त्रण हुन्छ । मानिस आफैँ अगाडी उपस्थित भएर ल्याप्चे लगाएर सर्टिफाई भएपछि मात्रै शेयर भर्न पाइन्छ । त्यसपछि आफैं नियन्त्रणमा आउँछ । त्यस्तै आईसिटी लागु हुँदैछ ।

यो कहिलेसम्म लागु हुन्छ ?

– सीडीएसीले सफ्वेयर बनाउने काम सुरु गरिरहेको छ । कानुनी प्रक्रिया पुरा गरेर सफ्वेयर बनेपछि करिब ६ महिना भित्र लागु हुन्छ । यस बाहेकका धितोपत्र बोर्डबाट स्वीकृति पाएका संस्थाहरुलाई बोर्डसँगको कानुनी प्रक्रियाहरु पुरा गर्न र विवरण बुझाउनको लागि कागजपत्र हातमा लिएर आउने प्रचलनलाई अन्त्य गर्न लागेका छौं ।

त्यसका लागि इलेक्ट्रोनिक फाइलिङ एण्ड रिट्रायवल सिस्टम (ईईआरआरएस) लागु गरेका छौं । अहिले हामी समानान्तर प्रयोगमा छौं । यो सिस्टम राम्रोसँग चलेपछि हामी सबै कुराहरु अनलाईनमार्फत नै हुने बनाउने छौ । कसैले पनि डकुमेन्ट हातमा बोकेर आउनु नपर्ने बनाउने छौं । त्यस्तै, ब्रोकर कमिशन पनि ६० प्रतिशत घटाइसकेका छौं ।

जो मानिस आज नै धेरै शेयर किन्ने अनि आज नै धेरै शेयर बेच्ने एवंरितले सँधै शेयर किनबेच गरिरहने मानिसलाई तरलताले कुनै दिन सताउन सक्छ । त्यस्तो अवस्थामा उसले ब्रोकरसँग भएको आफ्नो व्यालेन्स माग्नु पर्ने हुन्छ । त्यस्तो रकम ब्रोकरले मागेको २४ घण्टा भित्र दिएन भने हामीले कारवाही गछौं भनेका हौं ।

धितोपत्रले लिने कमिशन पनि महंगो भयो भन्ने कुरा छ नि ? कमिशनवापत कोषमा जम्मा भएको पैसा कहाँ र कसरी खर्च हुन्छ ?

– धितोपत्रले लिने ०.०२ प्रतिशत कमिशन महंगो होइन । धितोपत्र बोर्डको आम्दानीको स्रोत अरु केही पनि छैन । सरकारले कुनै बजेटको व्यवस्था गरेको छैन । बोर्डको घर, जग्गा–जमीन, न त केही सम्पत्ति नै छ । न त बोर्डको व्यालेन्ससिट नै राम्रो छ । आम्दानी नभएपछि व्यालेन्ससीट कसरी राम्रो होस् । बीमा कम्पनीले १ प्रतिशत कमिशन लिन्छ । वर्षको ३ अर्ब भन्दा बढी आम्दानी हुन्छ । हाम्रो जम्माजम्मी आम्दानी वर्षभरिको २० करोड हो । त्यसमा खर्च कटाएर १० करोड पनि बच्दैन । राज्यले बजेट दिँदैन ।

यो संस्थाको विकासको लागि जति हामी कमिशन लिन्छाैं, त्यो अहिलेको सिनारियोमा पर्याप्त छैन । कारोबार बढ्यो राम्रो भयो भने पछिका दिनमा घटाउन सकिएला तर अहिलेको अवस्थामा त बढाउने हो कि जस्तो देखिन्छ । हिसाब हेर्नुहुन्छ भने लगानीकर्ताबाट ब्रोकरले १०० रुपैयाँ कमिशन लियो भने ८० रुपैयाँ आफुले राख्छ । बीस रुपैयाँ नेप्सेलाई दिन्छ । त्यो नेप्सेलाई दिएको बीस रुपैयाँबाट १ रुपैयाँ ७५ पैसा मात्र बोर्डलाई आउने हो । कमिशन त्यही हो । यो मानिसहरुको बुझाइमा भएको कमजोरी हो । त्यसबाहेक अब हामीले सामाजिक उत्तरदायित्व कोषको व्यवस्था गर्नेबारे सोचेका छौं ।

अब कमोडीटी मार्केटलाई पनि रेगुलेट गर्ने तयारीमा छौं । संसारमा जतिपनि शेयरबजारमा भोलुममा कारोबार हुन्छ त्यो भन्दा धेरै ठूलो भोलुममा कमोडी बजारमा कारोबार हुन्छ । त्यसकारण हामीले त्यसलाई बजारमा ल्याउनु नै पर्छ ।

त्यस्तै हामीले टी प्लस टु कार्यविधि ल्याएका छौं । अनुगमन सुपरीवेक्षण बढाएका छौं । अलिकति फटाइं गर्ने संस्थाहरुलाई कारबाही गरेका छौं । बिशालबजारदेखि नाम चलेका सरकारी कम्पनीहरुलाइ पनि हामीले कारबाही गरेका छौं । ब्रोकरहरुलाई पनि कारबाही गरेका छौं । प्रोक्सीको व्यवस्था हटाएर ई–भोटिङको व्यवस्था गर्नको लागि सीडीएससीलाई काम अगाडि बढाउन निर्देशन दिएका छौं ।

स्टक डिलरको लाइसेन्स दिइसकेका छौं । जसले बजारमा काम सुरु गरिसकेको छ । मर्चेन्ट बैंकरहरुलाई इजाजत दिने र मर्ज गराउने काम गरिरहेका छौं । त्यसकारण एकवर्षको छोटो अवधिमा धेरै राम्रा कामहरु भईसकेका छन् । कर्मचारीहरुको अभाव थियो । यसको लागि हामीले कर्मचारी बढाउने व्यवस्था सुरु गरिसकेका छौं । हामीले गर्न सक्ने जति क्षमता थियाे, त्यो काम हामीले गरेको छौं । कोरोनाको कारण ४ महिना हामीले केही काम नगरे पनि बाँकी रहेको ८ महिनामा हामीले धेरै राम्रा कामहरु गरेका छौं ।

अहिले टी प्लस टु लागु भयो तर अझैपनि व्यवहारिक रुपमा ब्रोकरले लगानीकर्तालाई बिक्री गरेको शेयरवापतको रकम दिन हप्तौ दिन लगाउने, डिम्याट खातामा हाल्न पनि ५/७ दिन लगाउने परम्परा छ ?

– टी प्लस टु भनेको व्यवहारिक होस् भनेर नै ल्याइएको हो । त्यसरी ५/७ दिन लगाउनै मिल्दैन भनेर कडाइका साथ निर्देशन दिइसकेका छौं । यहाँ बुझाइमा अलिकति फरक पनि देखिएको छ । जस्तो एकजना मानिस कहिले कहीँ शेयर किन्ने र बेच्ने गरिरहेको छ भने त्यस कुरामा धेरै समस्या देखिएको छैन् । ऊ शेयर किनबेच गरिरहने व्यापारी होइन भने टी प्लस टु सम्म कारोबार राफसाफ भइसकेको हुन्छ ।

तर, जो मानिस आज नै धेरै शेयर किन्ने अनि आज नै धेरै शेयर बेच्ने एवंरितले सँधै शेयर किनबेच गरिरहने मानिसलाई तरलताले कुनै दिन सताउन सक्छ । त्यस्तो अवस्थामा उसले ब्रोकरसँग भएको आफ्नो व्यालेन्स माग्नु पर्ने हुन्छ । त्यस्तो रकम ब्रोकरले मागेको २४ घण्टा भित्र दिएन भने हामीले कारवाही गछौं भनेका हौं ।

अहिले संचालनमा रहेका ५० वटा ब्रोकर मध्ये सेन्टल« बिओआईडी बनाएर जुन कुनैबाट कारोबार गर्नसक्ने अवस्था बनाउन सकिँदैन र ?

– यो कुरामा अलिकति समस्या छ । यो विश्वभरी कही पनि हुँदैन् । किनभने मैले कुनै कम्पनीको शेयर बेच्ने भएँ । त्यो शेयरको पैसा दिने ग्यारेन्टी ब्रोकरले लिएको हुनुपर्छ । त्यसैगरी त्यो शेयर जसले किन्यो नी, त्यो शेयरको पैसा असुल गर्ने ग्यारेन्टी पनि ब्रोकरले नै लिनुपर्छ । एउटाले एक ठाउँबाट किन्ने अर्को ठाउँबाट बेच्ने अनि ब्रोकरै पिच्छे शेयर किन्दै बेच्दै हिँड्ने हो भने त्यसको रकम तिर्ने र उठाउने जिम्मा कुन चाहीँ ब्रोकरले लिन ?

ब्रोकरको कन्ट्रोल भएन भने कसरी सिस्टम चल्छ । त्यसकारण पहिला लगानीकर्ताको लिङ्केज ब्रोकरकोमा हुन्छ । ब्रोकरमार्फत नेप्सेमा जाने हो । ब्रोकरबाट नै सीडीएससीकोमा जाने हो । त्यसकारण लगानीकर्ता पहिला ब्रोकरकोमा त जानु नै पर्छ ।

उदाहरण हेरौं, एकजनाले धनगढीबाट काठमाडौंमा रहेको आफ्नो कारोबार भएको ब्रोकरलाई शेयर बेच्न आदेश दियो । शेयर बेच्नको लागि ब्रोकरले प्रोसेस गरिदिन्छ । प्रोसेस गरेर म्याचिङ भएपछि शेयर सेटलमेन्टको लागि ईडीआईएस गरिदिनु पर्यो । कतिपय लगानीकर्ताले ईडीआईएस नै गर्दैनन् । ईडिआईएस गरेन भने त ब्रोकरलाई समस्या पर्छ । बेच्ने मान्छेले शेयर बेच्ने तर ईडीआईएस नगर्ने, किन्ने मान्छेले किन्ने आदेश दिने तर शेयर किनेको पैसा ब्रोकरलाई नदिने, मोवाइल स्वीच अफ गरेर बस्यो भने ? बैंक ग्यारेन्टी छैन् ।

नबुझी लेख्ने, आधा मात्र लेख्ने र पत्रकारहरुले पनि नबुझीकन गलत समाचार दिएका कारण हामीले विज्ञप्ति नै निकालेर स्पष्ट पारेका हौं । कुरा बुझाईमा फरक परेको हो । ससाना लगानीकर्ताहरुले नबुझेपनि लगानीकर्ता संस्थाका नेताजीहरु पनि त्यही समाचार वा आधा खबर कै आधारमा कन्फर्म नै नगरी गाली गर्दै हिड्छन् । नेताजीहरुको हालत त यस्तो छ भने आम लगानीकर्ताको हालत के होला ? म त छक्क पर्छु ।

ब्रोकरको मार्जिन २५ प्रतिशत मात्रै हुन्छ । यसरी हरेक कुराको सेटलमेन्ट गराउन र यस्ता समस्या सेटलमेन्ट गर्नको लागि ब्रोकर चाहिन्छ । यदि कारोबार गरिरहेको ब्रोकर कसैलाई चित्त बुझेन भने अर्को ब्रोकरकहाँ जान सक्छ । त्यसको लागि एक दिन मात्र पर्खिनु पर्छ ।

क्लोजआउटमा परेमा जरिवानाको नियम के छ ?

– क्लोजआउट परेमा २० प्रतिशत जरिवाना लाग्छ । जति पैसाको शेयर कारोबारमा क्लोजआउट परेको हो त्यसमा २० प्रतिशत जरिवाना लाग्छ ।

अटोमेटीक शेयर कारोबार गरिने सिस्टम बनाउन किन सकिएको छैन ?

– अटोमेटीक शेयर कारोबार गर्ने सिस्टम बनाउन बोर्ड लागिरहेको छ । जसबारे हामीले माथि नै टीएमएस र सीडीएससीका बारेमा चर्चा गरेका छौ ।

नेप्सेमा सुचीकृत कम्पनीहरु माथि कारवाही गर्ने र कारोबार रोक्का गर्ने काम गरिरहनु भएको छ । यसले लगानीकर्तामा नकारात्मक असर पर्दैन र ?

– हामीले लगानीकर्ताको हितमा नै काम गरेका हौं । कारोबार रोक्का गरेर न त हामी कसैलाई पनि फाइदा छैन । जुन–जुन संगठित संस्थाले समयमा विवरणहरु बुझाउँदैनन् त्यस्ता संस्थालाई हामीले कारबाही गरेका छौ । केही दिन अघि मात्रै नेप्सेले बिशाल बजार कम्पनी र राष्ट्रिय बीमा संस्थानको कारोबार रोक्का गरेको छ । अरु कारोबारमा रहेका संस्थाहरु पनि अनुशासनमा बस्नु पर्छ र अनुशासनमा नबस्ने, समयमा विवरण प्रकाशन नगर्ने, विवरण नबुझाउने संस्थालाई हामी कारबाही गर्दै जान्छौं । जसले बजारप्रतिको धारण सकारात्मक बनाउँदै जान्छ ।

२५ प्रतिशत अग्रिम भुक्तानीको चर्चाले बजारमा ठुलै असर पर्यो ? यहाँहरुले विज्ञप्ति नै निकालेर स्पष्ट पार्नु पर्यो, खासमा भएको के हो ?

-यो सामाजिक संञ्जालको विकृति हो । नबुझी लेख्ने, आधा मात्र लेख्ने र पत्रकारहरुले पनि नबुझीकन गलत समाचार दिएका कारण हामीले विज्ञप्ति नै निकालेर स्पष्ट पारेका हौं । कुरा बुझाईमा फरक परेको हो । ससाना लगानीकर्ताहरुले नबुझेपनि लगानीकर्ता संस्थाका नेताजीहरु पनि त्यही समाचार वा आधा खबर कै आधारमा कन्फर्म नै नगरी गाली गर्दै हिड्छन् ।

बैंक वित्तीय संस्थाको आफ्नै काम र दायरा छ । उनीहरुलाई ब्रोकर लाइसेन्स दिने हो भने ऋण दिने, डिपोजिट लिने र बैंकिङ कारोबारको काम कसले गर्ने त ?

नेताजीहरुको हालत त यस्तो छ भने आम लगानीकर्ताको हालत के होला ? म त छक्क पर्छु । वास्तवमा हामीले भन्न खोजेको कुरालाई भ्रमपूर्ण तरिकाले प्रचार गरिएको मात्रै हो । शेयरबजार भनेको अति नै संवेदनशील क्षेत्र हो । मानिसले सानो सुचनाको आधारमा तत्कालै आफ्नो निर्णय परिवर्तन गर्छ । त्यसकारण भ्रमपूर्ण सूचनालाई मिडियाले पनि कन्ट्रोल गर्नुपर्छ ।

तपाईंको विचारमा धितोपत्र बजार उत्पादनमुलक क्षेत्र हो कि अनुत्पादक क्षेत्र हो ?

-धितोपत्र बजार अनुत्पादक क्षेत्र हुँदै होइन । यो उत्पादक क्षेत्र हो । प्राथमिक बजार भनेको विभिन्न उद्योग, कम्पनी, संस्थाले पूँजी संकलन गर्ने ठाउँ हो । पूँजी संकलन गरेर उद्योग, संस्था चलाउने हो । त्यसो भए बैंकले जतिपनि कर्जा प्रवाह गर्छ के त्यो सबै अनुत्पादक हुन्छ र ? त्यो पैसा उद्योग, व्यापार तथा उत्पादनशील काममा प्रयोग भएको हुन्छ । उत्पादनको काममा पैसा प्रयोग भएको अवस्थामा धितोपत्र बजार कसरी अनुत्पादक हुन सक्छ ?

अब १० कित्ते होइन ५० कित्ते बनाउनु पर्छ भन्नुभएको छ । यो कहिले लागु हुन्छ ?

-यो एउटा अप्सन मात्रै हो । समय सापेक्ष निर्णय गर्दै जानुपर्छ । जहिलेसम्म सबै लगानी कर्ताले १० कित्ता पाउने अवस्था हुन्छ, त्यसबेलासम्म दिनु नै राम्रो हो । यसले वाइड कभरेज हुन्छ । जब १० कित्ता कै लागि भाग्यशाली घोषणा गर्नुपर्ने अवस्था आउँछ त्यसबेला १० कित्ताको औचित्य के भयो र ? १० कित्ताको आफ्नै समस्या छ । १० कित्ता किन्नको लागि आफ्नै समस्या छ । १० कित्ता किन्नको लागि लगानी हिसाब गर्ने हो भने मानिस आकर्षित हुनसक्ने अवस्था छैन् ।

अब प्राइभेट ईक्वीटी भेन्चर क्यापिटलहरुलाई इजाजत दिएर छिट्टै बजारमा ल्याउने तयारीमा छौं । कुनैपनि प्रोजेक्टहरु संचालन हुने भयो भने त्यो प्रोजेक्टलाई ईक्वीटी वा कर्जा फाइनान्सिङ गर्ने काम तिनले गर्छन् । संसारमा जति पनि उद्योग व्यवसायको विकास भएको छ । यस्तै भेन्चर क्यापिटलका कारणले भएको हो ।

डिम्याट खाता खोल, बैंक खाता खोल, इन्टरनेट जोड, युजर आईडी पासवर्ड लिनु पर्यो । यो सबै हिसाब गर्ने हो भने १०० रुपैयाँको दरले १० कित्ता शेयर लिनु फाइदा छ र ? त्यसो भएको हुँदा शेयरबजारमा कारोबार गर्दा फाइदा हुन, आकर्षित हुनको लागि कमसेकम ५० कित्ता भयो भने कारोबार गर्नेलाई सजिलो हुन्छ । त्यसको लागी हामीले अहिले त होइन अलिपछिको लागि चाहिँ सोच्नु पर्छ ।

नेपाल लाइफले एक कित्तालाई दुई कित्तामा कन्भर्ट गर्ने प्रक्रियाको बारेमा चर्चा चलाएको छ । यसबारे के भन्नु हुन्छ ? भारतमा त अझ १० रुपैयाँ प्रतिकित्ता चलन छ ?

-हाम्रोमा त्यो सिस्टम छैन् तर त्यसप्रकारको सिस्टम चाहिन्छ भन्ने हाम्रो मान्यता हो । यसको लागि विभिन्न ऐन, कानुनमा संशोधन गर्नुपर्छ । तर बिद्यमान कम्पनी ऐनमा चाहिँ ५० रुपौयाँसम्मको शेयर जारी गर्न पाइन्छ भन्ने छ । धितोपत्र बोर्डको नियमावलीमा न्युनतम प्रतिकित्ता १०० रुपैयाँको शेयर हुनुपर्छ भन्ने छ ।

अहिले हाम्रो बजारमा एउटै शेयरको मुल्य २० हजारसम्म पुग्यो । कसैलाई एउटा शेयर किन्नु पर्यो भने धेरैपटक सोच्नु पर्ने हुन्छ । शेयरमा लगानी गर्ने कुरामा लगानीकर्तालाई धेरैपटक सोच्नु पर्ने हुन्छ । त्यही २० हजारको शेयर १० रुपैयाँको हुन्थ्यो भने दुई हजार रुपैयाँको हुन्थ्यो । अथवा, ५० रुपौयाँको थियो भने १० हजार रुपैयाँ हुन्थ्यो । मानिसलाई २० हजार भन्दा १० हजार लगानी गर्न ठिक लाग्छ । १० हजार भन्दा २ हजार लगानी गर्न ठीक लाग्छ । जसले गर्दा बजारमा ट्रेडिङ भोलुम बढ्छ । फ्रिक्वेयन्सी बढ्छ । यदि त्यस्तो हिसाबले कोही हामीकहाँ आए भने विद्यमान कानुनको अधिन र परिधि भत्र रहेर हामी गर्न सक्छौ ।

हाल ५० वटा ब्रोकरहरु संचालनमा छन् । यसबाहेक बैंक वित्तीय संस्थाहरुले पनि ब्रोकर लाइसेन्स मागिरहेका छन् । यसबारे के हुँदैछ ?

-५० वटा ब्रोकरले मात्रै बजार संचालन गर्न गाह्रो छ । कारोबार भोलुम बढेको छ । कारोबारको क्षेत्र र दायर पनि बढाउनु छ । त्यसकारण ब्रोकरहरु थप्नु नै पर्छ । जहाँसम्म बैंक वित्तीय संस्थालाई ब्रोकर लाइसेन्स दिने कुरा छ, त्यो त्यति व्यवहारिक छैन । बैंक वित्तीय संस्थाको आफ्नै काम र दायरा छ । उनीहरुलाई ब्रोकर लाइसेन्स दिने हो भने ऋण दिने, डिपोजिट लिने र बैंकिङ कारोबारको काम कसले गर्ने त ?

सरकारी ऋणपत्रहरु दोस्रो बजारमा कारोबार हुन गाह्रो भएको छ । त्यसलाई पनि राष्ट्र बैंकसँग समन्वय गरेर सबै सरकारी ऋणपत्रको डिम्याट गर्ने र त्यसलाई पनि दोस्रो बजारमा कारोबार गराउने काम अन्तिम चरणमा पुगेको छ ।

प्रदेश–प्रदेशका लगानीकर्ताहरुले हरेक प्रदेशमा ब्रोकर कार्यालय खोल्न दिनुपर्ने माग गरेका छन् । उनीहरुले प्रदेशबाट नै ब्रोकर खोल्नुको कारण पनि बताएका छन् । उनीहरुले सबै कुरा केन्द्रीकृत गरेर अबको समयमा सम्भव नभएको बताएका छन् । हामी हाम्रो स्रोत, साधन लगाउने, त्यसको आम्दानी पनि हाम्रो क्षेत्रमा नै आउनु पर्यो भन्ने माग छ । बैंकको कारोबार पनि केन्द्रिकृत हुने, बोर्डको पनि केन्द्रिकृत हुने हो भने प्रदेशको अर्थ नै नहुने भयो । बैंकलाई ब्रोकर लाईसन्स दिनु भन्दा केन्द्रका साथसाथै क्षेत्रगत हिसाबमा पनि ब्रोकरहरुको संख्या बढाउने तयारीमा छौं ।

आईपीओ निष्काशन गर्ने ठूला तथा साना पब्लिक लिमिटेड कम्पनीहरुलाई कसरी व्यवस्थित गर्दै हुनुहुन्छ ?

कुनै ठुला कम्पनीहरु हुन्छन् । कुनै साना कम्पनी हुन्छन् । ससाना कम्पनी जसलाई एसएमई भनिन्छ । साना कम्पनीको कारोवार गर्ने छुट्टै सिस्टम हुन्छ । ठूला कम्पनीहरुको मुख्य इन्डेक्स रहेको हुन्छ । यस्ता साना र ठूला कम्पनीको शेयर कारोवार कसरी व्यवस्थित कारोबार गर्ने भन्नेबारे हामीले अध्ययन गरेका छौं । अध्ययन गर्ने काम सकिएको छ । कार्यान्वयनको चरणमा रहेको छ । प्रक्रिया सुरु गरेका छौं, केही समय लाग्छ ।

धितोपत्र बोर्डका भावी योजना के छन् ?

म धितोपत्र आउँदा जे जस्ता कुरा गर्छु भनेर आएको थिएँ, त्यही कुरालाई विस्तारै कार्यान्वयनमा लैजाने हो । संस्थागत विकास र संस्थागत क्षमता अभिवद्धि गर्दै लैजाने हो । हामीकहाँ मर्चेन्ट बैंक, स्टक डिलर पहिले थिएन हामीले हालै अनुमति दियौं ।

अब प्राइभेट ईक्वीटी भेन्चर क्यापिटलहरुलाई इजाजत दिएर छिट्टै बजारमा ल्याउने तयारीमा छौं । कुनैपनि प्रोजेक्टहरु संचालन हुने भयो भने त्यो प्रोजेक्टलाई ईक्वीटी वा कर्जा फाइनान्सिङ गर्ने काम तिनले गर्छन् । संसारमा जति पनि उद्योग व्यवसायको विकास भएको छ । यस्तै भेन्चर क्यापिटलका कारणले भएको हो ।

त्यस्तै कमोडिटी मार्केटको पनि प्रक्रिया सुरु गर्ने तयारीमा छौं । पहिला रेगुलेटेड थिएनन्, अब कमोडीटी मार्केटलाई पनि रेगुलेट गर्ने तयारीमा छौं । संसारमा जतिपनि शेयरबजारमा भोलुममा कारोबार हुन्छ त्यो भन्दा धेरै ठूलो भोलुममा कमोडी बजारमा कारोबार हुन्छ । त्यसकारण हामीले त्यसलाई बजारमा ल्याउनु नै पर्छ ।

त्यस्तै गरी हामी नयाँ–नयाँ प्रडक्टहरु ल्याउने तयारीमा छौं । इक्वीटी डेरिभेटीभको लागि अध्ययन कार्य समाप्त भएको छ । त्यसको लागि नियम बनाउँदै छौ । नियम बनाएपछि त्यो पनि संचालनमा आउँछ । मर्चेन्ट बैंकलाई नयाँ प्रडक्टहरु विकास गर्न निर्देशन दिएका छौं ।उनीहरुको पनि नयाँ प्रोडक्टहरु आउँछ ।

त्यसैगरी सरकारी ऋणपत्रहरु दोस्रो बजारमा कारोबार हुन गाह्रो भएको छ । त्यसलाई पनि राष्ट्र बैंकसँग समन्वय गरेर सबै सरकारी ऋणपत्रको डिम्याट गर्ने र त्यसलाई पनि दोस्रो बजारमा कारोबार गराउने काम अन्तिम चरणमा पुगेको छ । झण्डै एकवर्ष भयाे, त्यस कामको लागि राष्ट्र बैंक, मन्त्रालय र बोर्डको संयुक्त प्रयास जारी छ ।