भारतको स्वतन्त्रता र संविधानबारे अनौठा तथ्य

भारत र पाकिस्तानले स्वतन्त्रता पाएको अघि र पछि होइन १५ अगस्ट मध्यरात हो । पाकिस्तानको स्वतन्त्रता दिवस पनि १५ अगस्ट नै हुनुपर्ने हो । तर अन्तिम ब्रिटिश भाईसराय लर्ड माउन्टबेटनलाई सत्ता हस्तान्तरण प्रक्रियामा दुवै मुलुकका कार्यक्रम भ्याउने अनुकूलताको लागिमात्र पाकिस्तानलाई अघिल्लै दिन १४ अगस्ट, पाकिस्तानको स्वतन्त्रता दिवस मानिएको हो । भारत भने पाकिस्तानको स्वतन्त्रता दिवस (१४ अगस्ट) लाई ‘कालो दिवस’ भनी निन्दा गर्छ ।

भारतको स्वतन्त्रता बिना नेपालमा प्रजातन्त्र, विकास र नवयुगको ढोका खुल्न असम्भव छ भन्ने धरातलीय वास्तविकता बुझेर नै नेपालका नेताहरू भारतको स्वतन्त्रतामा सक्रियतापूर्वक सरिक भए । जननायक बीपी कोइराला, सर्वोच्च नेता गणेशमान सिंह, कृष्णप्रसाद भट्टराई, डा. डिल्लीरमण रेग्मी, सूर्यप्रसाद उपाध्याय, मनमोहन अधिकारी, रामजनम तिवारी, मातृकाप्रसाद कोइराला, गजेन्द्रनारायण सिंह, रामचन्द्र साह, बलराम नायक, गोबर्धनबहादुर कार्की, मनमोहन गुप्ता, रुद्रप्रसाद गिरि आदि करिब तीन सय नेपाली प्रजातन्त्रवादीहरू भारतको स्वतन्त्रता संग्राममा सक्रियतापूर्वक सहभागी भएका थिए ।

भारतीय स्वतन्त्रतासँगै सबै भूभाग स्वतन्त्र भारतमा आउन सकेनन् । गोवा, हैदरावाद, जुनागढ र काश्मिरको समस्या पहिलो आमनिर्वाचन (१९५१–१९५२) सम्म यथावत थियो । काश्मिर भारतमा बिलय गराउने ९ बुँदे दस्तावेज (जसको पूर्णपाठ लेखकसँग पनि छ) मा एकातिर काश्मिरका राजा हरि सिंहले अर्कातिर भारतका अन्तिम गभर्नर जनरल लर्ड माउन्टबेटनले १९४७ अक्टोबर २७ मा सही गरे पनि काश्मिर मामिलालाई पाकिस्तानले आजसम्म भारतसँग शत्रुताको मूल विषय बनाएर उठाइरहेकै छ, जसलाई लिएर दुई देशबीच ३ पटक युद्ध भईसक्यो र कुनैपनि बेला चौथो सम्भावित युद्धको लागि दुवै मुलुक तम्तयार देखिन्छन् ।

चीन–भारत युद्ध (१९६२) मा चिनियाँ सेना भारतको भित्री भागसम्म लखेट्दै आएर शर्मनाक पराजय भोग्नुपरेको चिन्ताबाट नेहरुलाई लागेको भयानक झट्का र त्यसकै कारण मुटुको रोगले उनी ओछ्यान परे, आफ्नो पुख्र्यौली भूमि काश्मिरमा कश्मीरी पण्डित नेहरू धेरै महिना आरामको लागि बसे ।

भारतको स्वतन्त्रता अहिंसात्मक आन्दोलनबाट भएपनि स्वतन्त्रतासँगै भएको बिखण्डन, नरसंहार र रक्तपात संसारकै सबभन्दा भयावह हिंसा थियो, स्वतन्त्रता र विभाजन जुम्ल्याहा परिणाम । १९५१ को जनगणनामा विभिन्न हिसाब र तथ्याङ्कबाट देखिन्छ– ३२ लाख मानिसहरू विभाजन र बसाईसराईको क्रममा आजसम्म हराईरहेका छन् । त्यसअघि दुवै मुलुकमा भएका दङ्गाहरूमा मारिएकाहरूको संख्या बेग्लै छ ।

स्वतन्त्रता आन्दोलनताका विद्यार्थीको रुपमा कलकत्तामै बसेका, नेपाली कांग्रेसका संस्थापक नेता रामहरि जोशी आफ्नो संस्मरणमा लेख्नुहुन्छ, “…कम्युनिस्ट पार्टीको नारा अलि बेग्लै खालको थियो– “यह आजादी झूठी है, भूलो मत, भूलो मत, जेनरल बेवेल गुण्डा है, भूलो मत, भूलो मत ।” यो उही कम्युनिस्ट पार्टी थियो, जो सन् १९४२ को ‘भारत छोड’ आन्दोलनको विरोधी र ब्रिटिश साम्राज्यवादको समर्थक थियो” (जोशी : ‘आत्मकथा तथा नेपाली कांग्रेससँग गाँसिएका सम्झनाहरू’ पृ. ११–१२) ।

भारतीय कम्युनिस्टहरूले स्वतन्त्रता विरोधी लाईन लिनुको नियत थियो, जर्मनीका बिरुद्ध सोभियत संघका शासक स्टालिन, बेलायतका प्रधानमन्त्री विन्स्टन चर्चिल र अमेरिकी राष्ट्रपति रुजवेल्ट बीच भएको माल्टा र तेहरान सम्झौता र गठबन्धन ।

संविधानसभा

भारतीय संविधानसभाको पहिलो बैठक ९ दिसम्बर १९४६ मा भयो स्वतन्त्रता सुनिश्चितको खुशीयाली र अवश्यम्भावी विभाजनको पीडाका बीच । संविधानसभाका अध्यक्ष बाबा साहेब भीमराव अम्बेडकरबाहेक कांग्रेसका चार पहलवानहरू जवाहरलाल नेहरू, बल्लभभाई पटेल, राजेन्द्र प्रसाद र अब्दुल कलाम आजाद संविधान मस्यौदाका प्रभुत्वशाली व्यक्तित्व थिए ।

सन् १९४५ मा सीमित मताधिकारका साथ संविधानसभाको लागि सम्पन्न प्रान्तीय निर्वाचनमा २८ प्रतिशतभन्दा केही बढी जनसंख्यामात्र सहभागी भएको थियो । कांग्रेसपार्टीबाट संविधानसभामा ८० प्रतिशत सदस्यहरू थिए ।

संविधान लेखनको लागि योगदान पु¥याउन सक्ने मानी संविधानसभामा केही महत्वपूर्ण तर स्वतन्त्र ब्यक्तित्वहरू स्वयं अम्बेडकरको नामबाट शुरू भएको सूचिमा ए.के. अय्यर, एच. एन. कुन्ज्रु, एन्.जी. अयङ्गर, के. सन्थनाम, एम. आर. जयकर, सचिदानन्द सिन्हा, श्यामाप्रसाद मुखर्जी र के.एम. मुन्शी जस्ता घागडान दिग्गजहरू पनि निर्वाचित भएका थिए ।

संविधानसभामा भएका जम्मा १६५ बैठकमध्ये ११४ बैठक, मस्यौदा संविधानमाथि छलफल गर्नमा खर्च भयो । करिब २५०० संशोधन प्रस्ताबहरूको पनि टुङ्गो लगाउनु परेको थियो । नेपालको संविधानसभाले ७ वर्ष लगाईदियो । अमेरिकी सम्मेलनले आफ्नो काम चारमहिनामै सिध्याएको थियो । अस्ट्रेलियाली संवैधानिक सम्मेलनले नौ वर्ष र क्यानाडाले दुईवर्षभन्दा बढी समय लिएको लगायत अन्य मुलुकहरूमा भारतमा भन्दा पनि बढी समयावधि लागेको थियो ।

बहसहरू प्रायः उच्चकोटीकै हुनेगर्थे । त्यसो त संविधानमा दस्तखत गर्ने २८४ सभासदमध्ये एक सभासदले संविधानलाई ‘पश्चिमसमक्ष दासत्वपूर्ण आत्मसमर्पण’ भन्ने संज्ञा दिएका थिए भने अर्काले चाहिँ “हामीले यसमा वीणा वा सितारको संगीत चाहेका थियौँ तर यहाँ अँग्रेजी ब्याण्डको धून पाइयो’ भने ।

भारतीय संविधानसभामा २९९ सभासद थिए, जसमध्ये २८४ जनाले अन्तिम दस्तावेजमा दस्तखत गरे । संविधानको मस्यौदा तयार गर्न तथा अपनाउन दुई वर्ष ११ महिना लागेको थियो ।

(सन्दर्भ ग्रन्थ : ग्रान्भील अस्टीनको चर्चित पुस्तक ‘द इन्डियन कस्टिच्युसन : कर्नरस्टोन अफ ए नेशन’ (भारतीय संविधान : राष्ट्रको आधारशीला)