यो जनगणना र इतिहासमा त्यो जनगणना

हरेक दशकमा एकपटक गरिने राष्ट्रिय जनगणना, नेपालमा संघीय राज्य संरचना लागु भएपछि पहिलोपटक बाह्रौं जनगणनाको रुपमा २५ कार्तिक, बिहीबारदेखि, राष्ट्रपति, उपराष्ट्रपति र प्रधानमन्त्रीको जनगणना गरेर सुरु भयो । ८० वटा प्रश्नावली लिएर ३९ हजार गणक र साडेआठ हजार सहायक गणकले हरेक घरमा पुग्नुपर्ने छ ।

एकजना गणकले हरेकदिन बाह्रवटा घर–परिवारको गणना गर्नुपर्ने जिम्मेवारी छ । उक्त प्रश्नावलीले समग्र कृषि क्षेत्रको सम्पूर्ण विवरण, बैङ्कमा किसानको पहुँच, व्यक्तिगत विवरण, जाति, भाषा, धर्म, क्षेत्र, लिङ्ग, सामाजिक आर्थिक विषय, जन्म, मृत्यु, बसाइँसराइ आदि विवरण दिनुपर्ने छ ।

मंसिर ९ गतेसम्म १५ दिन हुने जनगणनाको प्रारम्भिक नतिजा करिब तीन महिनापछि र पूर्ण नतिजा ९ महिनामा प्रकाशित हुनेछ । जनगणना कार्यमा अनुमानित चार अर्ब खर्च रुपैयाँ लाग्ने छ । यसअघि शिक्षकहरूलाई आंशिक तलब वा भत्ता दिएर जनगणनामा खटाइएकोमा यसपटक १२ कक्षा पास गरेर बेरोजगार रहेका युवाहरुलाई पूरै तलब दिएर पूर्णकालिन गणकको रुपमा परिचालन गरिएको छ ।

भारतले हडपेर चर्चाको शिखरमा रहेका नेपालीभूमि, लिपुलेक र लिम्पियाधुरामा पनि जनगणना गर्ने केन्द्रीय तथ्याङ्क विभागको दावी छ ।

विगतसँग तुलना

नेपालमा पहिलो जनगणना ११० वर्षअघि चन्द्र शम्शेरको पालामा वि.स. १९६८ मा भएको थियो भने पछिल्लो जनगणना २०६८ सालमा लिइयो । २०६८ को जनगणनामा देखिएको तथ्यअनुसार कुल जनसंख्या २ करोड ६४ लाख ९४ हजार ५०४ थियो ।

जम्मा घरपरिवार संख्या ५४ लाख, २७ हजार ३०२ थियो । दश वर्षमा १४ लाख ६ हजार ७६४ परिवार थपिएछन् । हरेक परिवारमा सदस्यसंख्या सरदर ४.८८ को दरमा देखियो । जनसंख्यामा लैंगिक अनुपात १०० जना महिलाको तुलनामा ९४.२ पुरुष देखिए ।

महिलाको जनसंख्या ५१.५ प्रतिशत रहँदा पुरुषको जनसंख्या ४८.५ प्रतिशत देखियो । सहरी जनसंख्या १७.७ थियो, जसमा काठमाडौं जिल्लाको जनसंख्या सबभन्दा धेरै अर्थात १७ लाख ४४ हजार २४० थियो । काठमाडौंपछि घना जनसंख्या भएका जिल्ला क्रमशः मोरङ्, रुपन्देही, झापा र कैलाली हुन् । सबभन्दा कम जनसंख्या भएको जिल्ला मनाङ्मा ६ हजार ५३८ जनताको बसोबास थियो । मनाङ्पछि क्रमशः मुस्ताङ्, डोल्पा, रसुवा र हुम्ला रहेका थिए ।

रोचक तथ्याङ्क जनगणना–०६८ का

सोमबार, ११ मंसिर २०६९ मा प्रकाशित २०६८ जनगणनाको प्रतिवेदनअनुसार, ४८.९ प्रतिशत जनसंख्यामा प्रायः छोरी मानिसको १५ देखि १९ वर्षकै उमेरमा विवाह हुने गरेको देखियो । एकदशकको अवधिमा ३३ लाख ४३ हजार ८ जना नागरिक थपिएका थिए । ११.५ प्रतिशत जनसंख्याको १४ वर्षमुनिकै उमेरमा विवाह हुनेगरेको र यसमा पनि छोरी मान्छे नै पर्ने गरेको छ ।

६४.६३ प्रतिशत मानिसमा मोबाइल फोनको सुविधा देखियो भने ६१.८३ प्रतिशत मानिसलाई शौचालयको सुविधा देखियो । अर्थात चर्पीभन्दा मोबाइल फोनको सुविधा बढी । चार परिवारमध्ये एक परिवारको कम्तिमा एक (२५.४२ प्रतिशत) सदस्य देशभित्र नभएको वा विदेश गएको पाइयो ।

यसमा पनि जनसंख्याको सबभन्दा धेरै हिस्सा, १५ देखि २४ वर्ष उमेर समुहका ४४.८१ प्रतिशत युवाहरू विदेशिएको वा देशमा मौजुद नरहेको अवस्था थियो । एक दशकको अवधिमा साक्षरता बृद्धि ११.८ प्रतिशतमात्र भएको थियो । कुल साक्षरता प्रतिशत ६५.९ मात्र थियो ।

जातीय पहिचानको हिसाबले प्रतिशतमा– क्षेत्री १६.६, पहाडी ब्राम्हण १२.२, मगर ७.१, थारू ६.६, तामाङ् ५.८, नेवार ५, कामी ४.८, मुसलमान ४.४, यादब ४ र राई २.३ प्रतिशत थिए ।

पहिलो जनगणनासँग तुलना

जनसंख्याविद् प्राध्यापक भीमप्रसाद सुवेदीका अनुसार, “वि.सं. १९६८ को शिर गणनाले नेपालको जनसंख्या ५६ लाख ३९ हजार देखाएको थियो । सयवर्ष पछि २ करोड ८५ लाख पुगेको प्रक्षेपण केन्द्रीय तथ्याङ्क विभागले गरेको छ । यसरी एक शताब्दीमा राष्ट्रको जनसंख्या कम्तिमा ५ गुणा बढेको देखिन्छ ।

यसमा अघिल्लो ५० वर्ष (वि.स. १९६८–२०१८) मा ९४ लाख १३ हजार पुगी १.६७ गुणा बढेको थियो भने पछिल्लो ५० वर्ष (२०१८–२०६८) मा ३.०३ गुणा बृद्धि भएको देखिन्छ । यसरी ५ दशकमा मात्रै जनसंख्याको हिसाबले तीनवटा नेपाल थपिईसके भने एक शताब्दीमा चाहिं पाँचवटा नेपाल ।

अर्थात जनंख्याको हिसाबले नेपालको तीब्र बृद्धि भईरहेको छ । यही तीब्र बृद्धिको नियमन र विद्यमान जनसंख्याको गुणस्तरीय जीवनको पहल अहिलेका जनसांख्यिक तथा विकासको प्रमुख चुनौती हुन्” (कान्तिपुर, ०६८–३–८–४) ।

भीमसेन थापा र जंगबहादुर राणाको जनगणना

भीमसेन थापाको पालामा ‘भाषा वंशावली’ नामक रेकर्ड राख्ने प्रचलनको प्रारम्भ भयो । त्यसले सिंगो देशको बारेमा तथ्याङ्क नराखे पनि काठमाडौं उपत्यकाभित्र जनजीवनसँग सम्बन्धित केही तथ्याङ्क बटुलेको थियो । उनको पालामा भादगाउँ (भक्तपुर) को जनसंख्या १२ हजार थियो भन्छ ‘भाषा वंशावली ।

जंगबहादुरको पालामा, वि.स. १९१०–११ तिर ‘सहर पाटनको घर जहानको किताप’ प्रकाशित भएको रहेछ । त्यसमा उल्लेख भएअनुसार भादगाउँ (भक्तपुर) को जनसंख्या २९ हजार २२३ देखिन्छ । २४ वटा टोलमा १७ हजार ६९३ घरमध्ये पराले छाना भएका ९१ घर, ४० वटा झिंगटीघर, ८ हजार १९० घरमा ढलान, ८ हजार ५५ घरमा जस्तापाता लगाईएको उल्लेख छ ।

त्यो बेला मध्यपुर–थिमीमा नयाँ र पुराना गरी ३९७ पसल रहेको र तीमध्ये ७६ वटा त कपासकै पसल रे ! फौबन्जार पसल ३० वटा, हलुवाई पसल ३० वटा, ज्यासल ३ वटा र त्यहाँ मैथिल ब्राम्हणको बसोबास धेरै भएकोले पान पसल पनि ३ वटा सञ्चालित थिए भन्छ जंगबहादुरको उक्त ‘किताप’ ।

सो ‘किताप’ अनुसार, २५ वटा टोल रहेको पाटनको जनसंख्या २८ हजार ७१४ थियो । घरको कुल संख्या ५ हजार ६९७ वटा, झिँगटीका घर ४ हजार ७९७, परालेछाना भएका घर ८४० थिए । जम्मा पसल संख्या ४३८ मध्ये १८४ वटा किराना माल, ३२ वटा कपासका, ४ वटा दूधका, १७ वटा दहीका, दुईटा लहटिया चुराका, ४–४ वटा तमाखु र साबुनका, ९ वटा हलुवाईका, ३७ वटा रक्सीका, २० वटा काश्मिरी मुसलमानका, ५ वटा मुसलमानका मासु पसल, ४२ वटा वैद्यका औषधी पसल चल्तीमा थिए ।

जंगबहादुरकालिन गणनामा पाटनमा ढुङ्गेधारा ९८, इनार २१०, साना–ठूला पोखरी ५० वटा, मन्दिर ७४५, सत्तल ६१ वटा र पाटी २२७ वटा थिए ।

अन्त्यमा : मुलुकको सबभन्दा महत्वपूर्ण तथ्याङ्क, रेकर्ड वा अभिलेख जनगणना नै हो । सही जनगणना नै योजना, कार्यक्रम र विकासको अनिवार्य आधार हो । राज्यको अनिवार्य कर्तब्य प्रत्येक नागरिकको वास्तविक विवरण संकलन गरी त्यसलाई विकास र भलाईका लागि उपयोग गर्नु हो ।

जनगणनामा राष्ट्रको संरचनागत परिदृश्य चित्रण होस् । कुल जनसंख्याको एउटा ठूलो हिस्सा विदेशमा छ । त्यसको पनि सही र सविस्तार जानकारी विवरण जनगणनाले छुटाउनु हुँदैन । जनगणनालाई सरकारले जनताको उच्चतम समृद्धि र विकासको लागि लगाउने सार्थक रणनीति पनि लागु गर्नुपर्छ । तबमात्र जनगणनाको प्रयोजन पूरा हुन्छ ।
द्द