छात्रा शिक्षामा डुडुवाको छुट्टै रणनीति, पालिकामा ‘ड्रपआउट’ को डरलाग्दो अवस्था

♦ राकेशकुमार मिश्र

२८ असोज, खजुरा । ‘एसइइ पास छात्रा प्रोत्साहन कार्यक्रम र कन्या मुद्दती शिक्षा योजना’लाई बाँके जिल्लाको डुडुवा गाउँपालिकाले महत्वपूर्ण कार्यक्रमको रुपमा लागू गरेको छ । छात्रालाई उच्च शिक्षा हासिल गराउने यी दुई कार्यक्रमलाई पालिकाले ‘ड्रिम प्रोजेक्ट’ को रुपमा लिएको छ ।

कन्या मुद्दती शिक्षा योजनाअन्तर्गत पालिकामा जन्मिने बालिकाको बैंकमा मुद्दती खाता खोलिन्छ । पालिकाले नै रु दश हजार राखेर खाता खोलिदिने गरेको छ । कन्या मुद्दती खाता योजनामा दुई वटा कुरालाई महत्वका साथ उठान गरिएको छ, पहिलो बालिकाले एसइइ उत्तीर्ण गर्नै पर्ने र दोस्रो २० वर्षपछि मात्रै विवाह गर्नुपर्ने ।

बालिकालाई कम्तिमा एसइइसम्म पढाउन र बालविवाह रोक्न यो कार्यक्रम लागु गरिएको हो । यो दीर्घकालिन योजनाले २० वर्षपछि पालिकामा राम्रो नतिजा देखिने आशा गरिएको छ । पालिकामा अहिले बालविवाह ५० प्रतिशत बढी रहेको गैरसरकारी संस्थाहरुको तथ्यांकले देखाएको छ । बालिकाको शिक्षामा पहुँच टाढा रहेको छ । भर्ना भइहाले पनि माथिल्लो कक्षासम्म पुगेका छैनन् । बिचैमा विद्यालय छोड्ने गरेका छन् ।

आर्थिक वर्ष २०७८÷७९ देखि लागु हुने गरी पालिकाले एसइइ पास छात्रा प्रोत्साहन कार्यक्रमलाई अगाडी बढाएको छ । गाउँपालिकाका अध्यक्ष नरेन्द्रकुमार चौधरीले यो कार्यक्रमअन्तर्गत एसइइ पास हुने सबै छात्रालाई साइकल वितरण गरिएको जानकारी दिए । यो कार्यक्रमका लागि रु दश लाख बजेट छुट्याइएको थियो । ‘‘बालिकालाई २ पढ्न प्रोत्साहन गर्न र विद्यालय जान सहज होस् भन्नका लागि हामीले एसइइ पास हुने सबै छात्रालाई साइकल वितरण गरेका छौ, अध्यक्ष चौधरीले भने,–यो बालिकालाई उच्च शिक्षातर्फ आकर्षित गराउने प्रमुख रणनीति हो ।’’

पालिकामा बीचैमा विद्यालय छोड्ने ‘ड्रपआउट’ को अवस्था डरलाग्दो रहेको छ । उमेर समूहमा विद्यालय प्रवेश गरेपनि तल्लो तहबाटै विद्यालय छोड्ने गरेको देखिन्छ । यसपालि यहाँका विद्यालयमा रहेको कक्षागत तथ्यांकले पनि ड्रपआउट अधिक रहेको देखाउँछ । कक्षामा एक हजार सात सय २७ जना छन् । दुई कक्षामा एक हजार पाँच सय १३ जना, तीन कक्षामा एक हजार एक सय ४९ जना, चार कक्षामा आठ सय ३० जना र पाँच कक्षामा छ सय ५१ जना छन् । कक्षा ६ मा चार सय ७८, सात कक्षामा चार सय ५२ जना, आठ कक्षामा तीन सय ७७ जना, नौ कक्षामा दुई सय ६० जना र दश कक्षामा दुई सय ६५ जना रहेको गाउँपालिका शिक्षा शाखा प्रमुख सञ्जय कुमार कर्णले बताए ।

शिक्षा शाखा प्रमुख कर्णका अनुसार कक्षागत तथ्यांक हरेक वर्ष यस्तै तथ्यांक रहने गरेको छ भने कक्षामा भर्ना भएका विद्यार्थी दुई कक्षामै पुगेपछि घट्न शुरु हुँदा रहेछन् । जसको अर्थ भर्ना अभियानमा बालबालिकालाई विद्यालय प्रवेश गराइन्छ । त्यसपछि विद्यार्थी किन आएन भनेर सोधी खोजी गरिदैन । दुई कक्षामा चढ्दा दुई सय र तीन कक्षामा पुग्दा ६ सय विद्यार्थी कम भएको देखिन्छ ।

चार कक्षामा पुग्दा नौ सय नै विद्यार्थी घटिसकेको तथ्यांकले देखाएको छ । एक कक्षामा एक हजार सात सय २७ जना विद्यार्थी भर्ना हुँदा दश कक्षामा दुई सय ६५ जनामात्रै पुग्ने गरेको देखिन्छ । विगतमा पनि यही प्रकारका तथ्यांक हुने गरेको थियो ।

डुडुवामा १६ वटा सामुदायिक विद्यालय, १४ वटा मदरसा, एउटा गुरुकुल छन् । संस्थागत विद्यालय नौ वटा छन् । मदरसामा एक हजार नौ सय ५२ जना र गुरुकुलमा एक सय आठ जना विद्यार्थी रहेका छन् । पालिकामा किन यत्ति धेरै ड्रपआउट छ ? यसलाई रोक्न के–के योजना अगाडि सारिएको छ रु गाउँपालिकाका अध्यक्ष चौधरी भन्छन, ‘‘गरिवी, अशिक्षा, चेतनाको अभाव, धेरै अभिभावक निरक्षर रहेकाले बालबालिकालाई विद्यालय प्रवेश गराएपनि छुटाउने गरिएको छ । यसलाई रोक्न अभिभावकको आर्थिक विकास गर्ने, चेतना बढाउने, विद्यार्थीलाई प्रोत्साहन गर्ने कार्यक्रमहरु अगाडि बढाएका छौं ।’’

पालिकाले अभिभावकको आयआर्जन बढाउन कृषि र पशुपालनमा जोड दिएको छ । अभिभावकको आर्थिक अवस्था राम्रो भएमा बालबालिकालाई स्कूल पठाउँछन् भन्ने बुझाइरहेको छ । ड्रपआउटका विषयमा नियमित छलफल गरेर यसलाई रोक्ने उपाय निकाल्न ध्यान दिने योजना बनाइएको छ । यसमा एकीकृत अनुगमनलाई राखिएको छ । ३६० डिग्री मूल्याङ्कनको अवधारणा अघि सारिएको छ । यो अवधारणामा हाकिमले मात्रै मूल्यांकन गर्ने होइन कि एक शिक्षकको अर्को शिक्षक र शिक्षकको विद्यार्थीले समेत मूल्यांकन गर्नेछन् ।

शिक्षा शाखा प्रमुख कर्णले बालबालिकालाई पढाईमा भन्दा घरधन्दामा लगाउने प्रवृत्तिले ड्रपआउट बढेको बताए । ‘‘धेरै अभिभावक निरक्षर छन् । पढाईमा खर्च लाग्दैन । तैपनि अभिभावकले बालबालिकालाई पढ्न नपठाएर घरधन्दामै लगाउँछन्, कर्णले भने, यस्तो हुनुमा चेतना र आर्थिक अवस्था जोडिएको छ ।’’

पालिकामा पाँच वटा मावि छन् । कतिपय चाहि माथिल्लो तहमा पुग्दा स्कूल टाढा भएर विद्यालय नगएको बताइन्छ । यस कुरालाई केही प्रतिशत सही नै मान्नुहुन्छ, स्रोत व्यक्ति राम एकवाल मण्डलको भनाइ छ । मण्डलका अनुसार, पशुपति मावि, नौरीगौढीमा टेपरीबाट विद्यार्थी आउन धेरै टाढा पर्छ । नयाँबस्तीका विद्यार्थीलाई बेतहनी र भंघोट्ना टाढा पर्छ । शहीदका लागि मोल्हुपुरुवा जानु टाढा पर्छ । यही भएर पालिकाले एक वडामा एक मावि सञ्चालन गर्ने तयारी रहेको गाउँपालिका उपाध्यक्ष शाहिदा बानोले बताए ।

शिक्षक दरबन्दीको समस्या रहेको छ । मावि दरबन्दी नै छैन । तल्लो तहका शिक्षकले माथिल्लो कक्षा पढाउदा स्वभाविक रुपमै त्यसको नतिजा राम्रो आउँदैन । पालिकाले शिक्षक दरबन्दी मिलान कार्यविधि २०७७ बनाएर आवश्यकता र औचित्यका आधारमा ३८ जना शिक्षक दरबन्दी मिलान गरेको जनाएको छ ।

डुडुवाले नेपालको संविधान र स्थानीय सरकार सञ्चालन ऐन २०७४ ले दिएको अधिकारभित्र रही आधारभूत तथा माध्यमिक विद्यालय शिक्षा ऐन र नियमावली २०७७ शिक्षक दरबन्दी मिलान कार्यविधि २०७७ निर्माण गरी कार्यान्वयन गरेको छ । गाउँपालिकाले यो गत वर्ष रु १३ करोड २० लाख ४६ हजार शिक्षामा छुट्याएकामा ५८ दशमलव २९ प्रतिशत प्रगति भएको जनाएको छ । पालिकाले चालु आर्थिक वर्षमा तीन विद्यालयको मर्मतसम्बन्धी काम, दुई विद्यालयको भवन निर्माण, चार मदरसाको भवन निर्माण र चार मदरसाको मर्मत गरेको छ ।

दुईकोठे भवन दश वटा, दुई तले भवन माविमा दुई वटा, अपाङ्गमैत्री शौचालय पाँच वटा, दुई मदरसाको दुई तले भवन निर्माण गरेको गाउँपालिकाका इन्जिनीयर सुरेन्द्र बर्माले बताए । बालविकास केन्द्रहरु र मदरसा तथा सामुदायिक विद्यालयमा कक्षा एकमा अंग्रेजी माध्यमबाट पठनपाठन शुरु भएको छ । सबै माध्यमिक विद्यालयमा विज्ञान प्रयोगशाला स्थापना गरिएको छ ।

सबै माविमा कम्प्युटर ल्याब र इन्टरनेट जडान गरिएको छ । सबै मावि र आधारभूत विद्यालय शाहपूर्वामा पुस्तकालय स्थापना गरिएको छ । जनता आधारभूत विद्यालय पिप्रहवा र आधारभूत विद्यालय शाहपूर्वालाई माविमा स्तरोन्नति गरिदै लगिएको छ । कक्षा ५ सम्म सञ्चालित नेराप्रावि शिवपुरी र नेराप्रावि चौफेरीको कक्षा स्तरोन्नति गरिएको छ । ज्ञानदीप मावि डलैपुरमा प्राविधिकतर्फ इलेक्ट्रिकलको कक्षा १२ सम्म र पशुपति मावि नौरीगौडीलाई १२ कक्षासम्म स्तरोन्नति गरिदै लगिएको छ । रासस