सगरमाथाको काखको शिक्षाको ज्योति

♦ राधेश्याम विश्वकर्मा

३ असार, सोलुखुम्बु । सर्वोच्च शिखर सगरमाथाका प्रथम आरोही एडमण्ड हिलारीले स्थापना गराएको खुम्जुङ माध्यमिक विद्यालयले जिल्लाको शैक्षिक विकासमा योगदान पुर्‍याउनुका साथै अन्तर्राष्ट्रिय पहिचान बनाउन सफल भएको छ । शिक्षाको अवसरबाट वञ्चित जिल्लाको विकट खुम्जुङमा सन् १९६१ (विसं २०१८) मा हिलारीले सो विद्यालय स्थापना गराएको थियो ।

सन् १९५३ मा हिलारी र तेन्जिङ्ग नोर्गे शेर्पा यतैबाट सगरमाथा आरोहण गरेको स्थानीय मान्यता रहेको छ । स्थानीय लाक्पा गेलु शेर्पाका अनुसार सुरुमा दार्जिलिङ तर्फबाट आरोहण गर्ने प्रयास गरेका हिलारी उताबाट आरोहणमा नसकेपछि नेपाल तर्फबाट सफल आरोहण गरेको थियो । सोही क्रममा हिलारीलाई यहाँको अशिक्षाले प्रभावित बनाएपछि सो विद्यालयको स्थापना गरे । तत्कालीन समयमा प्रि–प्राइमरी (कक्षा ४) सम्म पढाइ हुने गरी विद्यालयको स्थापना भएको थियो । 

“विद्यालय स्थापना हुँदा यहाँ शिक्षकसमेत थिएनन्, दार्जिलिङबाटै शिक्षक झिकाएर पढाइ हुन्थ्यो ।” सोही विद्यालयका विद्यार्थीसमेत रहेका शेर्पाले भने, “कडा अनुशासनको बीच भारतीय शिक्षकको पढाइ हुन्थ्यो ।”, “हिउँ पन्छाएर खाली खुट्टा नै पढ्न आउने गरेका थियौँ” पुराना दिन सम्झँदै भने शेर्पाले “हुने खाने परिवारका दुई/तीन जना विद्यार्थीको खुट्टामा मात्र जुत्ता हुन्थ्यो ।” 

विद्यालय स्थापना भएको पहिलो ब्याचका विद्यार्थी नै २०२७ सालमा नेपाल प्रथम भएको शेर्पा बताउनु हुन्छ । पहिलो ब्याचका बिद्यार्थी आङ्गरिता शेर्पा खुम्जुङ्गमा ४ कक्षा पढेपछि त्यहाँबाट गोरखा र पछि आनन्दकुटी विद्यापीठ हँुदै २०२७ सालको एसएलसीमा नेपाल प्रथम भएको उहाँले बताउनुभयो । 

यस विद्यालयले अहिले भौतिकरुपमा काँचुली फेरेको छ । अहिले यहाँ हिउँ पन्छाउँदै पढ्नु पर्ने बाध्यता छैन, विद्यालयको आफ्नै भवनसहित सुविधायुक्त कक्षाकोठा निर्माण भइसकेका छन् । बाहिर सामान्य हिमपात भए पनि यहाँ पढाई रोकिन्न । उनै हिलारीको नाममा स्थापित हिमालय ट्रस्ट र अन्य मध्यवर्ती संस्थाको सहयोगमा विद्यालयका भवन भूकम्प प्रतिरोधी तथा न्यानो कक्षाकोठा निर्माण गरिएको छ । 

 वि.सं २०६८ देखि विद्यालयमा अङ्ग्रेजी भाषामा पठनपाठन हुँदै आएको छ । स्थानीय भाषा अन्तर्गत तिब्बतीयन मस्लको “सम्बोटा लिपि” को पढाइ हुन्छ । कक्षाकोठा प्रविधिमैत्री छन् । कक्षा १ देखि ५ सम्मका विद्यार्थीलाई पढ्नका लागि पर्याप्त सहयोगी तथा शैक्षिक सामग्रीहरू कक्षाकोठामा नै राखिएको छ । पुस्तकालय भवन छुट्टै बनाइएको छ । विद्यालयमै सुविधा सम्पन्न इ–लाइबे्ररी छ । कक्षा ९ र १० का विद्यार्थीलाई स्मार्टबोर्डमा पढाई हुँदै आएको छ । वार्षिक परीक्षाहरूमा पनि यस विद्यालयले जिल्लामै अब्बल नतिजा ल्याउन सफल भएको छ ।  

विद्यालयका प्रधानाध्यापक नवाङ दोर्जे राईले विद्यालयले स्थापनाकालदेखि नै गुणस्तरीय शिक्षा प्रदान गर्दै आइरहेको बताए । विद्यालयमा खुम्जुङ्गको मात्र नभई नाम्चेलगायतबाट पनि अध्ययनका लागि विद्यार्थीहरू आउने गरेका छन् । अहिले विद्यालयमा एक सय ४९ जना छात्रा र एक सय ४७ जना छात्र गरी दुई सय ९६ जना विद्यार्थी रहेको राईले बताए । 

विद्यालयमा हाल शिक्षक शिक्षिका गरी २१ जना कार्यरत छन् । निजी स्रोतमा कार्यरत शिक्षकलाई पनि दरबन्दीका शिक्षकलाई जस्तै सेवा सुविधा दिइएको छ । भौगोलिक विकटताका कारण शिक्षक टिकाउनै गाह्रो छ । स्थायी शिक्षकबाहेक पाँच जनालाई हिमालयन ट्रष्टको आर्थिक सहयोगबाट र अन्यलाई निजी स्रोतबाट पारिश्रमिक व्यवस्थापन गरिएको उनले बताए । 

भौगोलिक विकटता एवं उच्च हिमाली क्षेत्रमा रहेको कारण विद्यालयमा विद्यार्थी टिकाउनै गाह्रो रहेको प्रधानाध्यापक राईको भनाइ छ । “वर्षामा त ठीकै छ, हिउँदमा शौचालयको कठिनाइ हुने गरेको छ ।” उनले भने “धेरै हिमपात भयो भने विद्यालय व्यवस्थापन समितिको बैठकले गरेको निर्णय अनुसार विदा दिने गरेका छौँ ।” चालीस जना क्षमता रहेको छात्रावासमा अहिले ११ जना मात्र विद्यार्थी रहेको उहाँले जानकारी दिए । छात्रावासमा बस्ने विद्यार्थीबाट न्यूनतम् शुल्कमा राम्रो खाने बस्ने सुविधासहित कपडा पनि विद्यालय नै व्यवस्थापन गर्ने गरिएको छ । 

जेठ महिनामै सगरमाथा आरोहणको ७० औं बर्षगाँठ मनाइएको छ । यस अवसरमा  न्यूजिल्याण्डका पूर्व प्रधानमन्त्री हेलेन क्लर्क, सर एडमण्ड हिलारीका छोरा पिटर हिलारी, नाती एलेक्जेण्डर हिलारी, तेन्जिङ्ग नोर्गे शेर्पाको छोरा ज्याम्लिङ्ग तेन्जिङ्ग नोर्गे लगायत दर्जनौ बिदेशी पर्यटकहरू खुम्जुङ्गमा जु्टेका थिए । यसै अवसरको फाईदा खुम्जुङ्ग माध्यमिक विद्यालयका विद्यार्थीहरूले पनि उठाए । विदेशी पर्यटकहरूलाई लक्षित गरी उनिहरुले विभिन्न उपहारहरू तयार पारेका थिए । जसलाई विदेशी पर्यटकहरूलाई रुची पूर्वक अवलोकन मात्र गरेनन्, राम्रै दाम दिएर खरिद पनि गरे । 

उपहार बिक्रीबाट आएको रकमलाई विद्यालयको शिक्षकको तलब तिर्न र विद्यालय मर्मतका अन्य काममा प्रयोग गरिने विद्यालय व्यवस्थापन समिति अध्यक्षसमेत रहेको वडाध्यक्ष लक्ष्मण अधिकारीले बताए । “हिमाली क्षेत्र भएको कारण यहाँ शिक्षकहरू र कर्मचारीहरूलाई रोक्नु हाम्रो लागि ठूलो चुनौती हो, यही कारण विद्यालयलाई जोगाई राख्न पनि गाह््रो भइरहेको छ ।” अधिकारीले भने “हिमालयन ट्रष्ट, स्थानीय तह लगायतको सहयोग त छ नै हामीले पनि आफ्नै तरिकाबाट आयआर्जनको पहल गरिरहेका हुन्छौं ।”

विद्यालयले आयआर्जनको लागि विभिन्न कार्यक्रमहरूको आयोजना गर्ने गरेको उनी बताउँछन् । पर्यटक आइरहने गाउँ भएको कारण कार्यक्रमहरूको आयोजना गर्ने र त्यहाँ विद्यार्थीहरूले बनाएका हस्तकलाका सामाग्रीहरु बिक्री गरी आम्दानी गर्ने गरेको उनले बताए । यसरी गरिएको आम्दानी विद्यालय व्यवस्थापन समिति र शिक्षक, विद्यार्थीहरूको संयुक्त सहकार्यमा शिक्षकलाई तलब, विद्यार्थीलाई उपहार एवं विद्यालयको अन्य कामको लागि खर्च गर्ने गरिएको छ । 

नाम्चेबाट करिब २ घण्टाको हिडाईपछि स्याङबोचे कट्ने बित्तिकै सबैको मुखबाट “आहा” शब्द निस्किन्छ । कारण हो टाढैबाट देखिने हरियो गाउँ खुम्जुङ्ग । सेतो गुराँसले स्वागत गर्दै यो उपत्यका प्रवेश गर्नेको सबै थकान र पिडा मेटाइदिने गरेको छ । चारैतर्फ हिमालले घेरिएको खुम्जुङ्ग, खुम्बु क्षेत्रको प्रसिद्ध पर्यटकीय स्थल पनि हो । प्रायः सबै घर हरियो जस्ता पाताले छाएको कारण यसले हरित गाउँको नामले समेत पहिचान कमाएको छ । खुम्बिह्यूला, आमादम्बलाम लगायत हिमालका काखैमा रहेको यो गाउँ पर्यटकहरूको रोजाइमा पर्ने गरेको छ । 

खुम्जुङ्ग गाउँ खुम्बु पासाङ्ग ल्हामु गाउँपालिका–४ मा पर्दछ । यही वडामा विश्व सर्वोच्च शिखर सगरमाथा पनि पर्छ । सगरमाथा आधार शिविरमा गोक्यो क्षेत्र हुँदै जानेहरू यही गाउँ हुदै जाने गर्दैछन् । खुम्जुङ्ग र खुन्दे गाउँमा गरी करिब तीन सय घरधुरी रहेका छन् । तीन हजार आठ सय मिटर उचाइमा रहेको यो गाउँका प्रायः सबै घरहरू हरियो जस्तापाताले छाइएका छन् ।