पद्यमञ्जरीः आध्यात्मिक मार्ग विज्ञान मार्गभन्दा कति हो कति उच्च छ ?

साहित्य लेखन कठिन कार्य हो । त्यसैमा पनि कविता सिर्जना अथक साधनाबाट मात्रै सम्भव हुन्छ । अझ शास्त्रीय छन्दमा कविता कथ्नु त कति हो कति कठिन कार्य हो । शब्द, लय, रस, शैली मिलाएर छन्दमा दौडनु चानचुने होइन । निरन्तर धैर्य गर्ने साधकहरू यतातिर लागिरहेका हुन्छन् । पछिल्लो समय शास्त्रीय छन्दमा कविता कथ्न छाडिएको छ तर पनि थोरै कविहरू त्यसैमा रमाइरहेका छन् । त्यही थोरै साधकमा कवि जगदीश्वर पोखरेल पनि पर्छन् । पोखरेलले शास्त्रीय छन्दलाई जुनसुकै अवस्थामा पनि दौडाउन सक्छन् । प्रायः कविहरूका केही विशेष छन्द आपस्त हुन्छन्, उनीहरूले त्यसैलाई सिर्जनाको मेसो बनाइरहेका हुन्छन् । पोखरेलले भने एउटा, दुइवटा छन्द होइन अनेकौं छन्दमा आफ्ना कवित्व गुम्फन बगाइरहेका हुन्छन् । मञ्जरी सजाइरहेका हुन्छन् । यहाँ उनैको पद्यमञ्जरीभित्र समालोचनात्मक दृटिपात गर्ने प्रयास गरिएको छ ।

पद्यमञ्जरी विभिन्न छन्दमा सिर्जना गरिएका पद्यकविताहरूको संगालो हो । यसमा एक सय पच्चीसवटा कविताको मालाहार बनाइएको छ । पुस्तकको नामजस्तै यो छन्दको मञ्जरी पनि हो । यसमा तीन दर्जनभन्दा धेरै छन्दलाई उपयोग गरिएको छ । यो कृतिमा लेखक पोखरेलले समानिका, अनुष्टुप, विद्युन्माला, पद्यमाला, रूपमाली, इन्द्रवज्रा, भुजंगप्रयात, पञ्चचामर, शिखरिणी, मन्दाक्रान्ता, शार्दूलविक्रीडित, स्रग्धरादेखि मदिराजस्ता अनेक छन्दमा कविता रचना गरेका छन् । यस मञ्जरीमा कवि पोखरेलले नेपाली समाजमा देखिने सामान्यदेखि बढी महत्त्व राख्ने विषयलाई पनि कवित्वको विषय बनाएका छन् । युवा शीर्षकको कविताबाट सुरु भएको लहर सिद्धिचरण, लेखनाथ, लक्ष्मीप्रसाद, मोती, राष्ट्रकविका बारेमा अनुष्टुप छन्दमा पद्यनद बगाइएको छ । भानुस्मृति, तीज, ऋषिपञ्चमी, सोह्रश्राद्ध, विजयादशमी, युवालाई तान्यो विदेशले, एकता, भाका, देशजस्ता शीर्षक पनि पद्यमञ्जरीका अंश बनेका छन् । कोरोना, कफिन, बन्दछु चरा, धर्म संस्कार, छन्द, नववर्ष, नेता बचौला कहाँ, चिन्ता छ यो देशको, केरा, रुन्चे छ टीकापुर, काव्यदेखि जननी रुनु भोजस्ता विषय पनि अटाएका छन् । 

कविले युवाहरुलाई देशमा फर्केर काम गर भन्दै युवा शीर्षकको समानिका छन्दको कवितामा लेखेका छन्— मेरुदण्ड देशका, लेक स्वच्छ भेकका, खेत जोत वीर हो, बीज रोप फल्छ त्यो ।। सिद्धिचरण शीर्षकको कवितामा उनले सिद्धिचरणको क्रान्तिकारी लेखनशैलीका बारेमा लेखेका छन्— युगको माग हो लेख्नु सुरो स्रष्टा महागुनी, युगद्रष्टा थिए सिद्धि क्रान्तिकारी बने उनी ।। छिडी औकात हो बस्ने राणाशाही धुरी चढ्यो, राणाशासन ढाल्ने हो देश अन्यायमा गढ्यो ।। भनी लेखे सबै आऊ गर्न क्रान्ति जुटौँ सब, राणा ढाल्न उठे सारा नेपालीको पुग्यो बल ।। कविता लेखियो भन्दै राणाशाही विरुद्धमा, भड्कायो जनता भन्दै जिद्धि सिद्धि भयो यहाँ ।। त्यस्तै अनुष्टुप छन्दको लक्ष्मीप्रसाद शीर्षकको कवितामा लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाको लेखकीय शक्तिका बारेमा कवि पोखरेलले आफ्नो कवित्व यसरी पोखेका छन्— गद्यपद्य दुवै लेख्ने सक्तिशाली प्रभा थियो, बने साहित्यका तारा प्रतिभा अति चम्कियो ।। उठ्दा बस्दा कतै जाँदा सुत्दा खाँदा सबैतिर, डुब्दथे काव्यका भित्र देवकोटा निरन्त ।। कवि मोतीराम भट्टको रचना पक्ष र उनको योगदानमा यसरी पद्यरस पोखेका छन्— शृङ्गारी सिर्जना गर्ने पहिला कवि हुन् उनै, मित्रको मण्डली खोले स्रष्टाहरू सुधी सबै ।। चलाखी अगुवा मोती प्रतिभाका थिए धनी, नेपाली कवितालाई बनाए भाव मन्थनी ।। मोती कवितामा पोखरेलले मोतीराम भट्टका चातुर्यता, ऊर्जाशील स्वभाव र बहुप्रतिभाजस्ता पक्षलाई आफ्नो कवितामा समेटेका छन् । राष्ट्रकवि तथा भानुभक्तका लेखनीका बारेमा पोखरेलले आफ्ना शब्द खर्चेका छन् । 

कविले पद्यमञ्जरीमा अनेक विषय सजाउने क्रममा सोह्रश्राद्ध शीर्षकको कविता पनि परेको छ । उनले मातापिताको महत्त्वमा पनि शब्द सजाएका छन् । पूर्वीय संस्कारमा मातापितालाई ईश्वरकै रूपमा लिइन्छ । उनले लेखेका छन्— जिउँदा ईश हुन् जाने पूज्य छन् जननी पिता, धरामा जन्मियौँ हामी जिन्दगी भो पवित्रता ।। सन्तानै टुहुरा पारी मातापिता दिवङ्गत, पितृ सम्मानका लागि सोह्रश्राद्ध गरौँ सुत ।। पद्यमञ्जरीमा ज्ञान र विज्ञान शीर्षकको कविता पनि अटाएको छ । कविले ज्ञान र विज्ञानको भेदका बारेमा लेख्छन्— ज्ञान विज्ञानको चर्चा हुने भो कलिकालमा, भावना धर्ममा आस्था घट्दै गो अनि विश्वमा ।। विज्ञान पन्थ भौतिकमा लाग्ने विज्ञानी मत देखियो, ज्ञानको मार्गमा हिँड्दा शान्तिको छवि अग्लियो ।। उनले आत्मशान्तिका लागि आध्यात्मिक ज्ञानमार्ग विज्ञान मार्गभन्दा उत्तम भएको उल्लेख गरेका छन् । लेख्छन्— आत्माको शान्तिको लागि ज्ञान मार्ग पवित्र हो, वैज्ञानिक चमत्कार हिंसामा अति देखियो ।। सुविधा चाहने मान्छे विज्ञानी पथ छान्दछन्, छैन शान्ति कतै मार्ग खिचातानी घटेन झन् ।। कवि पोखरेलले समसामयिक राजनीति र व्यवस्थाप्रति आक्रोश पोखेर अनेक शीर्षकका कविता लेखेका छन् ।

एउटा राष्ट्र बन्दछ शीर्षकको इन्दिरा छन्दको कवितालाई हेरौँ— नगर दुष्ट हो राष्ट्रको क्षति, सकल भस्म भो बिग्रियो मति, सरम छैन खै लुट्दछन् सधैँ, अधम छन् सबै लाज छैन खै ? ।। समाज र संस्कृतिमा आएको विकृतिका बारेमा इन्द्रवज्रा छन्दको यो कविता पनि पठनीय छ— मुलुक जान्छ यो खै कताकता, नपुज भन्दछन् देव देवता, खतम भैसक्यो धर्म संस्कृति, विकृति बढ्दछ झन् देशमा कति ।। स्रग्विणी छन्दमा लेखिएको हर्ष कवितामा राजनीति र वर्गको असन्तुलन यसरी व्यक्त गरेका छन्— खेत जोत्नेहरू भोकको युद्धमा, भ्रष्ट नेताहरू डुब्दछन् मद्यमा, फस्छन् मान्छे यतै स्वार्थको जालमा, न्याय पायो भने पर्दछन् हर्षमा ।। कवि पोखरेलले युवाहरू विदेशको खाडीतिर गएर दुःख गर्न छाडेर नेपाल फर्क र देशमै केही गर्न आह्वान गर्दै चित्रलेखा छन्दमा राष्ट्रमाता हँसाऊँ शीर्षकको कवितामा भन्छन्— अग्ला हाम्रा हिम शिखर सदा स्वच्छ हावा दिँदैछन््, जान्छन् हाम्रा युवक र युवती उष्ण खाडीतिरै झन्, बाँझा पाखा जर जर सब छन् जोत्छ कल्ले गरामा, नेपाली हो विगलित सब छौँ फर्क आफ्नै धरामा ।। राष्ट्रभक्तिको शार्दूलविक्रीडित छन्दको नेपाली शीर्षकको कविता यस्तो भावमा छ— अग्ला शैल हिमाल मण्डित थलो संसारमै सुन्दर, छाँगा ताल नदी सुरम्य धरती बिर्सेर बिर्सिन्छ र, बेँसी फाँट हराभरा कुसुमले पुर्खाहरूको थलो, नेपाली हुनुमा छ गर्व मनमा छाती छ साह्रै ठूलो ।। अर्को, साउन महिनामा नारीहरूको शृङ्गार देखेर शार्दूलविक्रीडित छन्दको शृङ्गार रसको नेपाल–नारीहरू शीर्षको कविता हेरौँ— झन् शृङ्गार गरेर चट्ट अहिले ढल्केर नारी सबै, हिँड्दा प्रेम अगाध बढ्छ यिनमा फक्रेर धर्तीसँगै, थाङ्काझैँ सब हातपाउ यिनका देख्दा अझै सुन्दर, नेपाली महिलासरी प्रकृतिमा होलान् र को सुन्दर ।। 

जगदीश्वर पोखरेल शास्त्रीय छन्दमा बहने कवि हुन् । पद्यमञ्जरीमा पसेर हेर्दा उनका कविता यथार्थवादी भावधारामा लेखिएका छन् । उनी अविधा शैलीमा कविता लेख्न रमाएको देखिन्छ । उनले केही वीररस तथा शृङ्गाररस र बढी मात्रामा शान्तरसमा कविता रचना गरेका छन् । विषय सामान्य र सरल भावमा भए पनि उनका कवितामा छन्दलालित्य प्रशस्त छ । उनका कवितामा ठूलो बौद्धिकता, लक्षणा, व्यञ्जना नभएर सीधा सरल भाषामा जुनसुकै विषयलाई जस्ताको तस्तै टपक्क टिपेर शास्त्रीय छन्दको साँचोमा ढाल्न माहिर देखिन्छन् । कवि पोखलेरलको अनेक छन्दमा कविता रच्न सक्ने बेजोड कला छ जो सीमित लेखकमा पाइन्छ । उनलाई छन्दशिल्पी भन्न सकिन्छ । उनले बढी मात्रामा शान्तरस मनपराएको देखिन्छ ।

उनले कविताको माध्यमबाट राजनीतिका विकृति, विसंगतीमाथि तीखो प्रहार गर्ने, राष्ट्रभक्ति जगाउने तथा पूर्वीय संस्कार संस्कृतिका आदर्शलाई बढाउन चाहेको देखिन्छ । उनको प्राप्ति श्वान्तसुखाय हो । नेपाली मौलिक धर्मदर्शन कायम रहोस् भन्ने चाहन्छन् । आदर्श समाजको पुनःस्थापना पनि उनको उद्देश्य हो । पद्यमञ्जरीलाई समीक्षात्मक अध्ययन गर्दा शास्त्रीय छन्दका नियम भरपूर पालन भए पनि कला पक्षमा सुधार हुने हो भने उत्तम हुने थियो भन्न सकिन्छ । अर्को, भाव र बौद्धिक पक्षमा पनि कविको ध्यान जाँदा कवित्व अझ पल्लवित र पुष्पित हुनेछ । केही कमीहरू अवश्य छन् तर पनि शास्त्रीय छन्दमा रचिएका सरल भाषाशैली र छन्दमा लहरिएका कविता पढ्दा पाठकलाई आनन्द नै आउला ।