इन्डाे–प्यासीफीकमा अमेरिका, भारत र चीनकाे स्वार्थ, रणनैतिक उपयाेगले नेपाललाई ‘खतरा’ !

आधुनिक विश्वका सबै राष्ट्रहरू आफूलाई अन्य राष्ट्रको अगाडि शक्तिशाली देखाउन लागि परेका छन् । आर्थिक र राजनीतिक रुपमा मुख्यतः शासकहरू  आफू र आफ्नाे देशलाई शक्तिशाली बनाउन चाहन्छन् । सोही चाहना अनुरूप एक अर्कासँग व्यबहार गर्ने गर्दछन । हालको बिश्व अर्थतन्त्रमा चीन सबैभन्दा शक्तिशाली राष्ट्र भएर अगाडि आएको छ ।

चाईनीज सामानले आज विश्व बजार भरिएको छ । जो सस्तो छ र हेर्दा राम्रो पनि छ। विश्व बजारमा चीनकाे उदयसँगै अमेरिका, बेलायत, फ्रान्स र युरोपेली राष्ट्रहरू जाे शक्तिशाली राष्ट्रहरु हुन्, आज आएर आर्थिक रूपले ति राष्ट्रहरूकाे अवस्था खस्किदै गइरहेकाे छ । आज विश्व बजारमा पश्चिमी राष्ट्रहरूभन्दा पूर्वेली राष्ट्रहरू आर्थिक रुपमा सम्पन्न र शक्तिशाली देखिन्छन् । यसरी भन्नु पर्दा युरोपेली अमेरिकी महाद्दिपभन्दा एशियाली महाद्दिपका राष्ट्रहरू आर्थिक रुपमा शक्तिशाली हुदै आएका छन् । जसमा चीन, जापान त थिए–थिए अब भारत पनि आर्थिक रुपमा समपन्नताको मार्गमा अगाडि बढ्न लागि रहेको छ। यी सबै कुराको सम्भब सिर्फ हबाई मार्ग र सडक मार्गमार्फत मात्र नभई जलमार्ग सबैभन्दा छिटो र सुपथ वा सस्तो भएकोले हाे ।

Indian Ocean नजिक रहेको राष्ट्र भारत मात्र एउटा शक्तिशाली राष्ट्र छ जसले चाईनाको बढ्दो प्रभावलाई कम गर्न सक्छ भन्ने कुरामा विचार गरेर अमेरिकाले भारतलाई चीनको विरुद्द परिचालन गर्ने उद्देश्यले Indo-Pasiffic Command बनाएर भारतलाई सहयोग गर्दै आएकाे छ । भारतको विकाशलाई हेरेर चीनलाई नियन्त्रण गर्ने याे रणनीति हाे । यस कारण अमेरिका भारतसँग बलियाे दाेस्ती बनाउन चाहन्छ । त्यसका लागि अमेरिकाले Indo Pasiffic Region काे धारणा बनाएको हो । यसरी एकातिर चीन यी समुद्री अधिकार प्राप्त गर्न आफ्नो छिमेकी देशबाट टाढिदै रुससँग सम्बन्ध राख्ने तयारीमा रहेको छ भने अर्कोतिर भारतीय रबैयाहरूले पनि छिमेकीलाई टाढा बनाएको छ । उ पनि अमेरिकासँग नजिकिएको छ ।

विश्वका राष्ट्रहरूले समुद्री मार्गबाटै आ-आफ्नो देशको व्यापार संचालन गरिरहेका छन् । अब कुरा आउँछ Indo-Pasiffic (इन्डाे–प्यासीफीक) को । Indo भनेको Indian Ocean र Pasiffic भनेको Pasiffic Ocean हो। Indian Ocean र Pasiffic Ocean मिलेर नै Indo-Pasiffic बनेको हो। Pasiffic Ocean को नजिक अमेरिका र युरोपेली मुलुक छन् भने Indian Ocean को नजिक भारत, श्रीलङ्का लगायतका दक्षिण एशियाली मुलुकहरू छन्। अब कुरा के आउँछ भने यो Indian Ocean र Pasiffic Ocean का केही भाग अमेरिकाको नजिक छ भने केही भाग Eastern African coast बाट सुरु भएर South China Sea सम्म पर्छ । जसमा आसियानका राष्ट्रहरू पर्छन् र अझ भनाैं आसियानका विवादित राष्ट्रहरु पर्छन् । जसको पेट्रोलियम पदार्थको आपूर्तिबाट आर्थिक लाभ प्राप्त हुन्छ। यसरी विश्वको नक्सामा भएका यी सम्पूर्ण समुद्री किनारमा रहेका नजिकका राष्ट्रहरूबीच व्यापारिक सम्बन्ध रहेको छ।

यस्तो किसिमको विश्वको नक्सामा दोस्रो विश्वयुद्ध पश्चात् चीनले यी समुद्रका अधिकांश स्थानमा आफ्नो जहाजहरु राखेर आफ्नो स्थान सुरक्षित गर्दै अधिकांश क्षेत्रमा आफ्नो कब्जा जमाई व्यापार बिस्तार गरी रहेको छ । South China sea ग्याँस तेल आदिले अन्तराष्ट्रिय महत्वपूर्ण स्थान Red Sea, Gulf of Adam, Persian sea, Maldives आदिमा चीनको हस्तक्षेप छ । जहाँको सरकार परिवर्तनदेखि अन्य बिषयमा पनि चाइनाको हस्तक्षेप नै देखिन्छ। यो क्षेत्रमा हाइड्रोकार्बन पाइने हुँदा यसमा चीनले धेरै कुरामा फाइदा लिइरहेको छ। यति मात्र नभएर चीनले Indian Ocean मा समेत आफ्नो जहाजहरूलाई प्रशस्त तैनाथ राखेको र अझै पनि बढाउन सक्ने सम्भावना रहेको छ ।

Indian Ocean नजिकको शक्तिशाली राष्ट्रको रूपमा उदाउँदै गएको राष्ट्र भारत भएकाले समुद्रकाे यो किनारमा भारतीय भुमी हुँदा यो क्षेत्रमा भारतको रेखदेख र सम्पूर्ण समुद्रमा विश्वका धेरै राष्ट्रहरूले निर्बाध रुपमा प्रयोग गर्न पाउनु पर्छ र समुद्र खुला भएन भने अरू राष्ट्रले राम्रोसँग व्यापार गर्न पाउदैन भन्ने उद्देश्य लिएर यो Pasiffic Ocean र Indian Ocean लाई अमेरिकाले खुला समुद्र जहाँ विश्वको सबै राष्ट्रका आ आफ्नो जहाजले व्यापार संचालन गरि आर्थिक रूपमा सक्षम बन्ने अधिकार रहेन बताएकाे छ । उसले यसै कुरामा टेकेर Pasiffic command लाई नयाँ नाम दिएर indo-pasiffic Region बनायो । सर्वप्रथम अमेरिकाले pasiffic command हुँदा चारलाख अमेरिकी जल सेना pasiffic ocean लाई संरक्षण गर्न बनाईएको थियो। अमेरिका विश्वको शक्तिशाली राष्ट्र आफूलाई बनाउन चाहन्छ र पहिला उ शक्तिशाली राष्ट्र नै थियो तर जब अमेरिकी आर्थिक स्थिति खस्कदै गयो र चीन विश्वको आर्थिक रुपमा सम्पन्न र अमेरिकी सिद्धान्त पुँजीबादको महादुस्मन साम्यवादी राष्ट्र जसको आर्थिक स्थिति अत्यन्त उच्च भएको, आर्थिक अवस्थामा बृद्धि हुँदै गईरहेको, व्यापारिक बिस्तारबाट बिश्वका अन्य राष्ट्रहरूलाई infrastructure development को नाममा सानो राष्ट्रलाई सहयोग गर्ने र ति साना राष्ट्रहरूले रकम तिर्नै नसकेपछि यो बिषयलाई मुख्य हतियार बनाएर साना राष्ट्रहरुमा आफ्नो बर्चस्व बढाउदै आर्थिक उपनिवेश बनाउदै लाने प्रयासमा छन् । बिश्वकै शक्तिशाली राष्ट्र बन्नेछ भन्ने डर र भविष्यमा चीनसँग प्रतिरोध गर्न सकिन्दैन भनेर अमेरिकाले हिन्द महासागरका वरिपरिका राष्ट्रहरूलाई समेटेर indo- Pasiffic Region बनाएको हो । पहिला यसमा अमेरिका, भारत, जापान र अस्ट्रेलिया थियो । पछि अस्ट्रेलियाको प्रमुख व्यापारिक सम्बन्ध नै चीनसँग हुँदा उसले बस्न आनाकानी गर्यो ।

Pasiffic क्षेत्रको नाम Asia Pasiffic थियो जुन अमेरिका, चीन, कोरिया, जापान र अस्ट्रेलिया जस्ता राष्ट्हरूका भुमी नजिक रहेको थियो। Indian Ocean नजिक रहेको राष्ट्र भारत मात्र एउटा शक्तिशाली राष्ट्र छ जसले चाईनाको बढ्दो प्रभावलाई कम गर्न सक्छ भन्ने कुरामा विचार गरेर अमेरिकाले भारतलाई चीनको विरुद्द परिचालन गर्ने उद्देश्यले Indo-Pasiffic Command बनाएर भारतलाई सहयोग गर्दै आएकाे छ । भारतको विकाशलाई हेरेर चीनलाई नियन्त्रण गर्ने याे रणनीति हाे । यसकारण अमेरिका भारतसँग बलियाे दाेस्ती बनाउन चाहन्छ । त्यसका लागि अमेरिकाले Indo Pasiffic Region काे धारणा बनाएको हो । यसरी एकातिर चीन यी समुद्री अधिकार प्राप्त गर्न आफ्नो छिमेकी देशबाट टाढिदै रुससँग सम्बन्ध राख्ने तयारीमा रहेको छ भने अर्को तिर भारतीय रबैयाहरूले पनि छिमेकीलाई टाढा बनाएको छ । उ पनि अमेरिकासँग नजिकिएको छ ।

अमेरिकाले Indian Ocean नजिकका राष्ट्रहरूलाई समेटेर Indo-Pasiffic group बनाएको छ जसमा भारत, श्रीलङ्का, माल्दिभ्स अमेरिका आदि राष्ट्हरू रहेका छन् । यो समूहमा हाल आएर नेपाल पनि सम्मिलित छ भन्ने सुन्न आएको छ। त्यो कतिको सत्य हो हेर्न बाँकी रहेको छ। अन्तर्राष्ट्रिय राजनीतिमा चीनको रणनीति बुँदागत रूपमा हेर्न सकिन्छ :

अन्तर्राष्ट्रिय राजनीतिमा चीनकाे रणनीति

(१) south China Sea लाई पूर्ण रूपमा कब्जा गर्दै व्यापारिक दृष्टिले महत्वपूर्ण स्थानहरूमा आफ्नो आधिपत्य जमाउन सफल हुने । पेट्रोलियम पदार्थ र अन्य खनिज पदार्थमा आधिपत्य जमाउन सफल रहने ।

(२) Infrastructure Development को नाममा साना साना राष्ट्रहरूलाई आर्थिक सहयोग दिँदै उनीहरूलाई आफ्नो हितका लागि प्रयोग गर्न सफल हुने ।

(३) चीनले South Chaina Sea मा अन्तर्राष्ट्रिय अदालतको निर्णयलाई लत्याई आफूखुसी प्रयोग गरिरहेको छ। समुद्रमा बमद्वारा कृत्रिम टापुको निर्माण कार्य सम्पन्न गर्दै सैनिक शक्तिलाई विस्तार गरिरहेको छ। फाईटर प्लेन दुई तीन घण्टाभन्दा बढी उडेर काम गर्न नसक्ने हुँदा ठाउँ-ठाउँमा सैनिक क्याम्प बनिसकेको छ । जसबाट उसले आफ्नो शक्ति प्रदर्शन गर्न सक्दछ।

(४) चीनले One Road One Belt को माध्यमबाट पनि Indian Ocean को वरपर रहेका बन्दरगाहमा आफ्नाे पहुँच विस्तार गर्ने र कब्जा जमाउने निहित स्वार्थ राखेकाे छ । जसमा म्यानमार, पाकिस्तान र श्रीलङ्काको बन्दरगाह प्रयोग गरेर ठाउँ–ठाउँमा आर्थिक सहयोग र सहकार्य गर्दै भविष्यमा ती स्थानमा सैनिक इलाका बनाउने उद्देश्यले अधि बढ्दै छ।

(५) भारत आजको विश्वमा आर्थिक समृद्धिको मार्गमा अग्रसर भएको कारणले र अन्य कारणले चीनसँग शक्तिसन्तुलन राख्न सक्ने राष्ट्र हाे । भारत एकातिर आफ्नो व्यापारिक सम्बन्ध सुधार गर्न भन्दै चिनियाँ लगानीलाई बृद्धि गर्न चाहेको बताँउदै आएको छ । अर्कोतिर भारतको दुस्मन देश पाकिस्तानलाई चीनले सहयोग गर्दै अन्तराष्ट्रिय आतंकबादी गतिविधि गर्नेलाई निस्तेज पार्ने काममा असहयोग गरिरहेको छ।

(६) चीनको सबैभन्दा ठूलो अन्तर्राष्ट्रिय राजनीति भनेको आर्थिक विकाशमार्फत विश्वको सर्बश्रेष्ठ राष्ट्र बन्दै विश्वको सम्पूर्ण राष्ट्रहरूलाई आफू प्रति निर्भर बनाउदै साम्यवाद र जनबाद मार्फत सबै विश्वलाई एउटै सिद्धान्तमा चलाउने रणनीति रहेको छ।

अन्तर्राष्ट्रिय राजनीतिमा अमेरिकी रणनीति

(१) विश्वको शक्तिशाली राष्ट्रको पहिचानलाई चीनबाट खतरा रहेकोले र चीन सैद्दान्तिक रूपमा विपरित हुनाले चीनलाई निस्तेज बनाउने उद्देश्य।

(२) आफ्नो हतियार  व्यापारलाई सुदृढ गराउनका लागि यो क्षेत्रमा चीनसँग सबै राष्ट्रको दुश्मनी सृजना गरि हतियार बेचबिखन गर्ने रणनीति।

(३) तनावको स्थिति यो स्थानमा सृजना गरेर बढ्दै गइरहेको एशियाली आर्थिक विकाशलाई निस्तेज पार्ने र आफ्नो राष्ट्रलाई पहिलाको जस्तो शक्तिशाली राष्ट्र देखाउन लालायित।

(४) एशिया, युरोप र अमेरिका जस्तो शक्तिशाली नबनोस् भनेर इरानमाथि आक्रमण गरी इरानी तेल भण्डारलाई ध्वस्त बनाउन सकियो भने त्यहाँको तेल भारतमा आउन पाउदैन र gulf राष्ट्रमा आफ्नो प्रभाव भएमा चीन र भारत दुवै देशलाई आर्थिक विकाशमा अबरोध सृजना गर्ने ।

(५) अमेरिकी राष्ट्रपति भारत र चीनको विश्वमा बढ्दो प्रभावलाई रोक्न चाहन्छ। अमेरिका चीन मात्र होइन भारतको पनि बिरोधी हो। विश्वमा राजनेताको रूपमा मोदीको उदय हिन्दुत्व र संस्कृतिको विश्वमा प्रचारप्रसार आदिबाट दिग्दार भै भारतमा पनि युद्धको अवस्था बनाई शक्तिशाली र आर्थिक विकास भएको राष्ट्र बन्न रोक लगाउन प्रयासरत ।

यसरी Indo Pasiffic Region मार्फत यो क्षेत्रमा सधैं तनाव सृजना गरि अमेरिका हातहतियारको व्यापारलाई बृद्धि गरि आफ्नो आर्थिक गिरावटलाई उकास्ने प्रयासमा छ । रूससँग भारत र चीनको राम्रो सम्बन्धलाई नराम्रो सम्बन्धमा परिणत गराउँदै भारत र चीनको ठूलो व्यापारिक सम्बन्धलाई रोक्न सक्नु उसकाे लागि चुनाैती बनेकाे छ । अमेरिका भुगाेलकाे हिसाबले टाढा रहेको कारण साेचेजस्ताे गर्न सजिलै नसक्ने हुँदा अमेरिकाले अब चीन र भारतको बीचको भुभाग नेपाललाई प्रयोग गरेर दुबै देशको निगरानी सुरु गर्न अमेरिकनहरूलाई नेपालमा सकृय बनाउन चाहन्छ। जसको लागि उसले यो Indo Pesiffic बाट नेपाललाई अगाडि बढाउने सोच राखेको देखिन्छ। यदि नेपालका नेतृत्व तहलाई प्रभावित पारेर भारत र चीन दुबैलाई रोक्न नेपाली भुमीमा अमेरिकी सकृयता बढायो भने यसले नेपाल र नेपालीको अस्तित्व नै खतरामा पार्न सक्छ। यो बिषयमा अहिलेको सरकारले सानोभन्दा सानो गल्ती गर्छ भने त्यसले देशलाई ठूलो हानी गर्छ । जसको आँकलन कसैले गर्न सक्दैन। जसरी मानिसले अरू जे गरे पनि छिमेकीसँग नराम्रो सम्बन्ध राख्छ भने उसले जीवनभरी नै तनाव झेलनु पर्छ । त्यसैगरी राज्यले पनि आफ्ना छिमेकीहरूसँग राम्रो सम्बन्ध राख्नै पर्छ। अहिले हामीले हाम्रो छिमेकी मुलुक भारत र चीन दुबैसँगकाे सम्बन्धलाई सुधारेर अगाडि बढ्नु पर्छ।

(लेखिका पाटन संयुक्त क्याम्पसमा राजनीति शास्त्र अध्यापन गराउँछिन् । )