विभेदका बिरुद्ध चिच्याउनेहरु परिवर्तन हुने कि ?

♦ कुसुम विश्वकर्मा ♦

९ मंसिर काठमाडौं । आज नोभेम्बर २५ तारिख । आजदेखि डिसेम्बर १० सम्मको १६ दिनलाई महिला, पुरुष वा तेस्रो लिङ्गीमाथि हुने हिंसाबिरुद्धको अन्तर्राष्ट्रिय दिवसको रुपमा विश्वभर मनाउने गरिन्छ । हरेक अवस्थामा लिङ्गमा आधारित हिंसाको निवारण र सम्बोधन गर्ने नेपाल सरकारका प्रयासहरूलाई युएनएफपीए लगायत धेरै अन्तर्राष्ट्रिय संघसंस्थाले यस दिवसलाई अभियान कै रुपमा मनाउने गरेका छन् ।

विश्वभर हरेक वर्ष नोभेम्बर २५ अर्थात आजकै दिनलाई महिला हिंसाविरुद्धको दिवसका रूपमा पनि मनाउने गरिन्छ ।संयुक्त राष्ट्र संघको महासभाले प्रत्येक वर्ष नोभेम्बर २५ देखि डिसेम्बर १० सम्मलाई लैंगिक हिंसाबिरुद्ध हुने हिंसा निर्मूलन सम्बन्धी दिवसका रूपमा मनाउँदै आएको छ । यस वर्षको लैङ्गिक हिंसाबिरुद्धको १६ दिने अभियानको राष्ट्रिय नारा ‘समानताको पुस्ता, बलात्कार बिरुद्ध ऐक्यबद्धता’ रहेको छ ।

विश्वमा सन् १९९१ देखि यो अभियान सुरु भएको हो । नेपालमा भने ०५४ सालदेखि यो अभियान सुरु भएको हो । अभियानका क्रममा विभिन्न संघ संस्थाले पदयात्रा, अन्तरक्रिया, गोष्ठी, सार्वजनिक सुनुवाई लगायतका कार्यक्रम आयोजना गर्दैछन् ।

महिला हिंसा बिरुद्धको १६ दिने अभियानको पृष्ठभूमिलाई हेर्दा सन् १९६० मा डोमिनिकन गणतन्त्रको तात्कालिन त्रुजिलो तानाशाही सरकारले मिरावेल परिवारका तीन राजनीतिक कार्यकर्ता दिदीबहिनीलाई निर्मम तरिकाले गरेको हत्यालाई महिलामाथि हुने राजनीतिक हिंसा वा महिला माथि हुने हिंसाको रुपमा लिएर महिलावादीहरुले तिनै ३ दिदीबहिनी पेटिया, मिनर्भा र मारियाको संझनामा विभिन्न कार्यक्रम गर्दै यो दिवस मनाउन शुरु गरेको पाइन्छ ।

म त भन्छु, अझै व्यापक जनचेतना जगाउन जरुरी छ । शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगारी लगायतका सामाजिक क्षेत्रमा सरकारले व्यापक काम गर्नुपर्छ । महिलाबिरुद्धका हिंसा दिनहुँ जसो सार्वजनिक भइरहेरुका बेला यस्तोे अभियानको आवश्यक्ता अझै बढेर गएको छ ।

लैंगिक समानता मानव अधिकार हो । लैंगिकताका आधारमा महिला तथा पुरुषमाथि हुने सबै प्रकारका हिंसा अन्त्य गर्न विश्वव्यापी रुपमा यो अभियान शुरु भएको हो । लैंगिक हिंसा भन्नाले सामान्यतया लिंगकै आधारमा हुने विभेद वा हिंसालाई बुझ्ने गर्दछौं । तर १६ दिने अभियान मनाईरहँदा लिङ्गकै आधारमा हुने यस्ता हिंसाहरुका विषयमा हामीले महिला हिंसाको मात्र कुरा गरेर थाक्दैनौं । तर महिला अधिकारको नाममा कतै पुरुषहरु पनि लैंगिक हिंसाको शिकार त भईरहेका छैनन् ? महिला हिंसाको नारामा कतै महिला अधिकारको दुरुपयोग त भैरहेको छैन् ? त्यतातिर पनि ध्यान दिएर सोचौं त ?

यद्दपि पछिल्लो समय देशैभरि महिला हिंसाका घटनाहरु बढिरहेको देखिन्छ । बलात्कार र बलात्कार पश्चात हत्याका कहालीलाग्दा घटनाहरु सार्वजनिक भइरहेका छन् । स–साना दूधे बालिकादेखि बृद्धा महिलासमेत यौन हिंसाको शिकार भइरहेको घटना बाहिर आएका छन् । देशमा कहालीलाग्दा घटना आज पनि हुन छाडेका छैनन् । लैंगिक हिंसाका सवालमा राज्यसंयन्त्रले महिला हिंसालाई मात्र जोड दिदाँ पुरुषहरु पनि नक्कली बलात्कारको आरोपको शिकार हुन थालेका छन् ।

त्यसो त यो १६ दिने अभियानमा समानता, न्याय र मानव अधिकारको पैरवी गर्नेहरु, समानतामूलक समाजको चाहना राख्ने हर कोही नागरिकका लागि विशेष अभियानको रुपमा रहेको छ । तर यो १६ दिने अभियान महिलाहिंसा बिरुद्ध आवाज उठाउने त्यस्ता साहसी महिलाहरुलाई सम्मान गर्ने, उनीहरुको हिंसा बिरुद्धको प्रतिरोधलाई ऐक्यवद्धता जनाउने उत्सवका रुपमा लिने थलोको रुपमा मात्र विकसित हुँदै आएको छ ।

लेनदेन र व्यक्तिगत रिसईवीलाई लिएर महिलाद्धारा लगाईन बलात्कार जस्तो जघन्य अपराधको आरोपले पुरुषहरुले अनाहकमा सामाजिक प्रतिष्ठा गुमाउन पुगेका छन् भने राज्यका निकायहरु पनि असंवेदनशिल र गैरजिम्मेवार जस्तो देखिएका छन् । पीडक र पीडित को हो भनेर छुट्टयाउन सकस भईरहेको छ । प्रहरी प्रशासन र अदालत कतै महिलावादी संघसंसथाको दवाव र प्रभावमा त परिरहेका छैनन् ? यस्तो अवस्थामा १६ दिने अभियानले मात्र लैंगिक हिंसा अन्त्य होला त ? प्रश्न गर्न मन लागेको छ ।

नेपालमा पछिल्लो समय महिला हिंसा किन बढिरहेको छ ? हिंसा बढ्नुको कारण के हो ? भन्ने गहिराईमा नपुगेसम्म र ती कारणको पर्याप्त सम्बोधन नभएसम्म हिंसा अन्त्य हुँदैन ।

लैंगिक हिंसा भनेको महिला हिंसाको आवाज बुलन्द पार्नु मात्र होईन सबै प्रकारका हिंसाको अन्त्य हुनुपर्छ भन्ने आवाज उठनु पर्ने हो । भलै संख्यात्मक रुपमा महिला हिंसाका घटना धेरै होलान तर अहिलेको घटनाक्रम हेर्ने हो भने ऐक्यबद्धता÷प्रतिबद्धता र भाषणले मात्र लैंगिक हिंसा अन्त्य होला त ? यो प्रश्न तपाई आमपाठकका लागि हो ।

तर म त भन्छु, अझै व्यापक जनचेतना जगाउन जरुरी छ । शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगारी लगायतका सामाजिक क्षेत्रमा सरकारले व्यापक काम गर्नुपर्छ । महिलाबिरुद्धका हिंसा दिनहुँ जसो सार्वजनिक भइरहेरुका बेला यस्तोे अभियानको आवश्यक्ता अझै बढेर गएको छ ।

लैंगिक हिंसा भन्नाले सामान्यतया लिङ्गका आधारमा हुने हिंसा विश्वका धेरै समाजमा प्राचिनकालदेखि नै समस्याको रूपमा देखिदै आएको छ । लिङ्गका आधारमा हुने हिंसा भन्ने बित्तिकै महिला हिंसा भन्ने बुझ्ने प्रचलन सामान्य जनजीवनमा भएपनि महिला वा पुरूष वा तेस्रो लिङ्गी भएकै आधारमा पेशा, अध्ययन, कार्यस्थल, परिवार तथा समाजमा वा कुनैपनि ठाउँमा घृणा गर्नु, कूटपिट गर्नु, यौनजन्य दुराचार, डरत्रास, धम्की दिनु, पारिश्रमिक नदिनु वा कम दिनु, अश्लील शव्द बोन्नु, अश्लील फोटो देखाउनु आदि सबै लैंगिक हिंसा हो । हाम्रो लगायत विश्वका धेरै समाजहरुमा पुरूष भन्दा महिलाहरू बिभिन्न प्रकार हिंसाबाट बढी पीडित भएका कारण लैंगिगताको आधारमा हुने हिंसामा महिलामाथि हुने हिंसाको बारेमा छलफल केन्द्रित हुने गरेको छ ।

जस्तो बिर्सनै नसकिने घटना हाम्रो मानसपटलमा ताजै छ कि २०७५ साउनमा गृहकार्य गर्न साथीको घर गएकी कञ्चनपुरकी १३ वर्षिया किशोरी निर्मला पन्त साथीको घरबाट फर्किंदै गर्दा बाटोमै बलात्कार गरि हत्या गरियो । तर यो वास्तविक बलात्कारको अपराधी पत्ता लगाउन सरकारले सकिरहेको छैन । समाजमा विभिन्न आशंकाहरु उठिरहदाँ को अपराधी हो भन्ने एकिन गर्न यतिका समय बितिसक्दा समेत सरकारी संयन्त्रहरु असफल भएका छन् ।

स–साना दुधे बालिकादेखि बृद्धाले आफुमाथि हुने यौन हिंसा सहेरै बस्नु पर्ने ? यो मानसिकताबाट कहिलेसम्म काम गर्ने ?

त्यस्तै करिब एक महिना अघि सुदुरपश्चिमको अछाम रामारोशनकी १२ वर्षिया एक बालिकाको पेटमा ५ महिनाको गर्भ रहेको चिकित्सकले बताएपछि उनीमाथि बलात्कार भएको थाहा भयो । कुकुरले टोकेपछि उपचारका लागि छोरी लिएर अस्पताल पुगेका बालिकाका बुवाले ‘छोरीको पेट पनि सुन्निएको छ डाक्टरसाहब’ भनी हेरिदिन अनुरोध गरेका थिए । चेकजाँचपछि डाक्टरले बालिकाको पेटमा बच्चा भएको बताउँदा उनी छाँगाबाट खसे झैं भएका थिए । यी त केही उदाहरण मात्र हुन् ।

नेपालमा पछिल्लो समय महिला हिंसा किन बढिरहेको छ ? हिंसा बढ्नुको कारण के हो ? भन्ने गहिराईमा नपुगेसम्म र ती कारणको पर्याप्त सम्बोधन नभएसम्म हिंसा अन्त्य हुँदैन । महिलाहरुमाथि बढ्दो यौन हिंसाको कारण उनीहरु शारीरिक रुपमा कमजोर भएकाले मात्र हो त ? पूरुष बलियो जात र महिला कमजोर जात भएकै कारण हिंसा बढेको हो त ? हिंसाबाट मुक्ति पाउन बलियो बनेर प्रतिकार गर्नु नै पर्ने हो त ? यदि बलियो बनेर प्रतिकार गर्नुको विकल्प नहुने हो भने के सधैं हिंसा सहेरै बस्ने ?

स–साना दुधे बालिकादेखि बृद्धाले आफुमाथि हुने यौन हिंसा सहेरै बस्नु पर्ने ? यो मानसिकताबाट कहिलेसम्म काम गर्ने ? बलात्कार, यौन हिंसा या अरु कुनैपनि हिंसा त्यो व्यक्ति कमजोर भएर मात्रै हुने होईन । कमजोरमाथि शासन गरेर आफु बलियो बन्ने समाजमा हिंसा हुने हो । बलियाहरुले शक्तिको दुरुपयोग गर्दा समाजमा हिंसा मौलाउने हो । महिला हिंसा पनि झन्डै–झन्डै यस्तै कारणले हुने गर्दछ ।

नेपालमा यतिबेलासम्म पनि संविधान, कानुन, राष्ट्रिय अन्तर्र्रा्ष्ट्रिय तहमा गरिएका लैंगिक हिंसाबिरुद्धका प्रावधान तथा प्रतिबद्धतालाई प्रभावकारीरुपमा कार्यान्वयनमा ल्याउने कुरामा नीति निर्माणकर्ता र कार्यान्वयनकर्ताको सोच परिवर्तन हुन सकेको छैन । फेरिएका संरचनामा अधिकांश स्थानीय तहमा महिला तथा लैंगिक मैत्री हुन सकेका छैनन् ।

व्यक्तिको संविधानमा भएका नैसर्गिक हकलाई पुर्णरुपमा कार्यान्वयनमा ल्याउने हो र उसको अधिकारको प्रत्याभुति गराउने हो भने मात्र लैंगिक हिंसा न्युनिकरण हुन सक्छ । अनि मात्र १६ दिने अभियानको सार्थकता देखिनेछ । अनि मात्र समाजमा परिवर्तन हुन्छ । अनिमात्र “समृद्ध नेपाल र सुखी नेपाली” को सपना साकार पार्न सकिन्छ कि ? परिवर्तन सम्भव छ तर परिवर्तनका लागि परिवर्तनको संवाहक आफैबाट शुरु गर्ने कि ?प्रसङ बदलौ, अहिले धेरैजसो स्थानीय तहमा महिला कै नेतृत्वमा न्यायिक समितिहरु बनेका छन् । न्यायिक समितिलाई अधिकार सम्पन्न समेत बनाईएको छ । तर बिहानीले दिनको सुरुवात गर्छ भनेजस्तै न्यायिक समिति पीडितमैत्री नभएको गुनासो धेरै आउन थालेका छन् ।

जबसम्म हाम्रो सोचमा परिवर्तन गर्दैनाैं , लैंगिक विभेदको अन्त्य सम्भव छैन । यही लैंगिक विभेदले नै हिंसाको जन्म दिने हो । जबसम्म विभेद रहन्छ त्यत्तिबेलासम्म हिंसा पनि रही नै रहन्छ । हामी लामो समयदेखि लैंगिक विभेदको विरुद्धमा बोली रहेका छौं । पहिला त यो विभेदको बिरुद्ध बोलेको कुरा सुनुवाई नै हुँदैनथ्यो, वा विभेद भन्दा पनि यो संस्कार हो भनेर स्वीकार गरिन्थ्यो । कम्तिमा अहिले विभेद हो यसले असर गरेको छ भन्नेसम्म स्वीकार भएको अवस्था छ । तर यहाँ बाहिरबाट यो विभेद हो, यसले असर गरेको छ, यो परिवर्तन गर्नुपर्छ भनेर चिच्याउनेहरु नै आफू परिवर्तन हुन चाहँदैनन् । आखिर किन ?

विभेदका बिरुद्ध चिच्याउनेहरु अरुले परिवर्तन गरोस् भन्ने चाहन्छन् तर उनीहरु आफैबाट परिर्वतनको शुरुवात गरौं भन्न जबसम्म तयार हुन्नन् समस्या ज्युँका त्युँ रहन्छ । जब परिवर्तनको कुरा मसँग, मेरो परिवारसँग आएर जोडिन्छ तब म त्यसलाई संस्कारको रुपमा स्वीकार गर्छु र बोल्दिन । हो, आज यही भैरहेको छ । बाहिर बोल्नेहरुको संख्या बढ्दो छ तर मनदेखि यसलाई परिवर्तन गर्न तयार हुनेहरुको संख्या अझै पनि पातलो छ । महिलाहरुको नेतृत्व विकास, क्षमता विकास, सशक्तीकरणका लागि करोडौं रकम ल्याएर हामी परिवर्तनका संवाहक हौं भन्ने गैरसरकारी संस्थाका अभियन्ता भन्नेहरु नै महिलाको नेतृत्व स्वीकार गर्न सक्दैनन् ।

अहिले हामीले औपचारिक रुपमा १६ दिने अभियान मनाएर मात्र हाम्रो समस्या समाधान होला जस्तो त मलाई लाग्दैन । औपचारिक रुपमा मात्र होइन, महिलाबिरुद्ध हिंसाका कारणहरु पहिल्याउन र ती कारण सम्बोधनका उपाय पत्ता लगाउनेतर्फ केन्द्रित हुनुपर्छ । महिला मात्रै होईन अहिले त पुरुष पनि हिंसाको शिकार भएका धेरै घटनाहरु बाहिर आएको पाईन्छ ।

त्यसैले हरेक व्यक्तिको संविधानमा भएका नैसर्गिक हकलाई पुर्णरुपमा कार्यान्वयनमा ल्याउने हो र उसको अधिकारको प्रत्याभुति गराउने हो भने मात्र लैंगिक हिंसा न्युनिकरण हुन सक्छ । अनि मात्र १६ दिने अभियानको सार्थकता देखिनेछ । अनि मात्र समाजमा परिवर्तन हुन्छ । अनिमात्र “समृद्ध नेपाल र सुखी नेपाली” को सपना साकार पार्न सकिन्छ कि ? परिवर्तन सम्भव छ तर परिवर्तनका लागि परिवर्तनको संवाहक आफैबाट शुरु गर्ने कि ?