महिला हिंसा विरुद्धको सोह्र दिने अभियान : शहरबजारमा कार्यक्रम, गाउँघर सुनसान

२१ मंसिर, काठमाडौं । लैङ्गिक हिंसाविरुद्धको सोह्र दिने अन्तर्राष्ट्रिय अभियान नोभेम्बर २५ देखि सुरु भइरहेको छ । यो अभियानको सन्दर्भ कसरी उठ्यो भन्ने जिज्ञासा धेरैलाई हुन सक्छ । महिला हिंसा विरुद्धको सोह्र दिने अभियान डोमिनिकन गणतन्त्रका मिरावेल परिवारका तीन दिदी बहिनीहरु पेट्रिया, मिनर्भा र मारियाको तत्कालीन त्रुजिलो तानशाही सरकारले सन् १९६० मा गरेको निर्मम हत्यासँग जोडिएको छ ।

यस घटनालाई लिङ्गका आधारमा भएको राजनैतिक हिंसाको प्रतिरुप मानिन्छ । यिनै तीन दिदीबहिनीको हत्यालाई महिला विरुद्धको हिंसाको रुपमा लिई उनीहरुको सम्झनामा विभिन्न जनचेतनामूलक कार्यक्रम गर्दै नोभेम्बर २५ तारिखलाई महिला हिंसाको रुपमा लिई उनीहरुको सम्झनामा विभिन्न जनचेतनामूलक कार्यक्रम गर्दै महिला हिंसा विरुद्धको दिवसको रुपमा मनाउन सुरु गरिएको हो ।

पछि संयुक्त राष्ट्रसङ्घले पनि १९९० देखि नोभेम्बर २५ लाई महिला हिंसाको अन्तर्राष्ट्रिय दिवसको रुपमा मनाउन सुरु गरेको पाइन्छ । नेपालमा भने सन् १९९७ देखि यो दिवस मनाउन सुरु गरिएको हो । महिला हिंसाका सम्बन्धमा चर्चा गर्नुभन्दा पहिले यससँग सम्बन्धित तथ्याङ्कहरु हेरौँ ।

संयुक्त राष्ट्रसंघको तथ्याङ्क अनुसार विश्वभर ३५ प्रतिशत महिला तथा किशोरी आफ्नो जीवनकालमा कुनै न कुनै रुपमा शारीरिक र यौनिक हिंसामा परेका छन् । संसारभर १० मध्ये ७ महिला तथा किशोरी यौन हिंसामा पर्ने गरेका छन् । नेपालजस्ता एसियाप्रान्त क्षेत्रका मुलुकलाई लैंगिक समानताका माध्यमबाट महिला हिंसा रोक्न अझै १७१ वर्ष लाग्ने अनुमान ‘वल्र्ड इकोनमिक फोरम’ २०१९ को एक प्रतिवेदनमा जनाइएको छ । ‘अन्वेषी’ वर्ष पुस्तकमा जुलाई २०१८ देखि जुन २०१९ सम्म आरेक नेपालमा अभिलेखीकरण गरिएका महिलामाथि भएका जम्मा १३१९ वटा हिंसाका घटनाहरुको विस्तृत विश्लेषण प्रस्तुत गरिएको छ ।

जसमा सबैभन्दा बढी ६६.७२ प्रतिशत महिलामाथि घरेलु हिंसा भएको, ११.९८ प्रतिशत सामाजिक हिंसा, १०.८४ बलात्कार, १.३६ प्रतिशत बलात्कारको प्रयास तथा ४.७० प्रतिशत महिलामाथि यौन हिंसा भएको पाइएको छ । हिंसाका सन्दर्भमा गरिएका सर्वेक्षणहरुका आधारमा महिलाहरु आप्mनै श्रीमान्बाट ८० प्रतिशत र परिवारका सदस्य तथा अन्य व्यक्तिहरुबाट २० प्रतिशत पीडित भएको बताइएको छ । नेपालमा प्रजनन उमेरका ५ जनामा १ जना महिला कुनै न कुनै हिंसामा परेको तथ्याङ्क छ ।

महिला भएकै कारणबाट महिलामाथि गरिने शारीरिक, मानसिक, सामाजिक, बौद्धिक शोषण, दमन, यातना र दुव्र्यवहारलाई महिला हिंसा भनिन्छ । सामाजिक, सांस्कृतिक, राजनैतिक, धार्मिक, मनोवैज्ञानिक, शारीरिक, मानसिक, आर्थिक, यौनिक आदि विविध खालका हिंसा यसभित्र पर्दछन् । लैङ्गिक हिंसाको सम्बन्ध मूलतः हाम्रो पितृसत्तात्मक संरचनासँग जोडिएको छ ।

पितृसत्ताका कारण नेपाली महिलाहरु घर, परिवार, समाज र राज्यमा उत्पीडित भइरहेका छन् । विभेद र हिंसाको जड परिवारभित्रै छ । परिवारभित्रै लोग्नेबाट महिलाहरु हिंसा र विभेदमा परेका छन् । लोग्ने जसरी पनि परिवारमा महिलाभन्दा माथि हुनुपर्छ, नत्र समाजबाट उसलाई ‘नामर्द’ को बिल्ला भिराइन्छ । ‘महिलाले लोग्नेलाई मान्नुपर्छ, ढोग्नुपर्छ, माथिल्लो श्रेणीमा राख्नुपर्छ’ भन्ने मानसिकता आज पनि शिक्षित परिवारभित्रै छ । ‘महिला धेरै जान्ने भएको राम्रो हुँदैन’ ‘महिलाले मुख चलाउनु हुँदैन’ ‘लोग्ने भनेको लोग्ने नै हो’ ‘महिलाले घरको र खेतीपातीको काम गर्ने हो’ भन्ने जस्ता पितृसत्ताको विमर्शले आफूलाई टिकाइराख्न बनाएका विधि, विनियमहरुका अस्त्रहरु हुन् ।

महिलालाई सुन्दरतासँग जोडेर ‘यौनवस्तु’का रुपमा हेर्ने दष्टिकोण यसैको उपज हो । ‘महिला मलामी जान हुन्न’, ‘महिलाले खेत जोत्न हुन्न’ ‘महिला जन्त जान हुन्न’ आदि पितृसत्ताका संवैधानिक प्रावधानहरु हुन् । जसमार्फत् पितृसत्ताले हजारौँ वर्षदेखि महिलामाथिको दमन कायमै राखिराखेको छ । बोक्सी महिला हुने तर पुरुष बोक्सो नहुने विमर्श यसैका कारण बनेको हो । पुरुषले घरभित्रको कामै गर्न नहुने, जुठा भाँडा महिलाले मात्र माझ्नुपर्ने जस्ता घरभित्रका प्रत्येक क्रियाकलापमा महिलालाई नै दबाउने नियमहरु यसरी नै बनाइएका हुन् ।

पितृसत्तात्मक संरचनाको मानसिक प्रभाव यति बलियो र जबर्जस्त छ कि जहाँ महिलाहरु नै यसका पक्षधर बनेर उभिएका हुन्छन् । सासूले बुहारीलाई दमन गर्नु र ससुराले माया गर्नु पितृसत्ताले महिला मानसिकतामा पारेको यस्तै प्रभावको एउटा उदाहरण हो ।

नेपालमा महिला विभेद र हिंसा अनि पीडित महिलाको संरक्षण, उपचार र पुनस्र्थापना असाध्यै निराशाजनक अवस्थामा रहेको छ । धेरै हिंसाका घटना अव्यक्त नै छन्, केही मात्र बाहिर आउने गरेका छन् । आएका घटनामा पनि प्रहरीले नै उजुरी लिन नमान्ने, अदालती पक्रियामा पनि महिलाले सहयोग नपाउने जस्ता समस्या देखिएका छन् । अर्कातिर पीडितले पीडकबाट मुक्ति पाइसकेपछिको उसको पारिवारिक भविष्य, सामाजिक जीवनमा आउने असुरक्षा र जोखिमलाई कसरी कम गर्ने भन्ने सम्बन्धमा राज्यको प्रभावकारी योजना नभएकाले पनि पीडित महिलाहरु बाहिर सार्वजनिक हुन नसकिरहेको स्थिति छ ।

लोग्नेको हिंसा सहन नसकेपछि परिवारमा प्रतिरोध गरेर अगाडि बढेका महिला सम्बन्ध विच्छेदपछि के गरेर जीवन निर्वाह गर्ने भन्ने समस्याले पिरोलिएको यत्रतत्र पाइन्छ । नेपाली समाजमा सम्बन्धविच्छेद भइसकेपछि वा लोग्ने मरेपछि भर्खरै जवान उमेरकी महिलाले फेरि घरजम गर्न त्यति सहज छैन तर लोग्नेले केही दिनमै अर्काे बिहे गरेर बस्ने अनुमति समाजले दिएको छ । ‘महिलाको जात जस्तो परे पनि सहनै पर्छ’ भन्ने खालका उपदेश र अर्तीहरुले धेरै महिलाहरु घरभित्रै नरक बेहोर्न बाध्य छन् ।

महिलाका हकहित र अधिकारका सम्बन्धमा नेपालमा थुप्रै कानुनी प्रावधानहरु बनाइएका छन् । नेपालको संविधान २०७२ को धारा ३८ मा महिलाका अधिकारहरु सुरक्षित गरिएको छ । घरेलु हिंसा ऐन २०६६, मानव बेचविखन तथा ओसारपसार (नियन्त्रण) ऐन २०६४ लगायतका थुप्रै कानुनी व्यवस्थाहरु छन् । नेपालमा अब मूलतः कानुनको समस्या समाधान भएको छ । मौजुदा कानुनको व्यावहारिक कार्यान्वयनको सन्दर्भ आजको सबैभन्दा जटिल प्रश्न हो ।

नेपालमा महिला हिंसा र विभेदलाई रोक्ने योजना र कार्यक्रम मूलतः बढी शहरकेन्द्रि देखिएका छन् । गाउँघर र दूर दराजका महिलाका समस्या अझै पनि ओझेलमा परेका छन् । महिला सम्बन्धी अभियानहरुमा प्रायः सहरका शिक्षित र सभ्भ्रान्त महिलाहरुको मात्रै उपस्थिति छ र तिनका कार्यक्रम पनि औपचारिक घेराभन्दा बाहिर जान सकेका छैनन् ।

तिनले आम महिलाको विषयलाई उठाउन सकेका छैनन् । सोह्र दिने अभियानहरुभित्रका कार्यक्रम हेर्ने हो भने पनि तिनले आम महिलालाई समेट्न सकिरहेको देखिँदैन । महिला हिंसा ‘जादुको छडी’ जस्तो एकैचोटि निर्मुल पार्न सकिने विषय पक्कै होइन । हजारौ वर्षदेखिको उत्पीडनको जाँतोमा पिसिएका महिलाहरुलाई उठाउने कुरा त्यति सहज छैन । वर्तमान सन्दर्भमा नेपालमा महिला हिंसा र विभेदलाई अन्त्य गर्ने सबैभन्दा प्रभावकारी अस्त्र भनेका शिक्षा र रोजगार नै हुन् ।

जबसम्म महिला शिक्षित हुँदैनन् तबसम्म उनीहरुलाई आप्mना हक अधिकारका बारेमा थाहा हुँदैन । उनीहरुले हिंंसा र यसको कानुनी उपचार प्रक्रियाका बारेमा बुझ्दैनन् । त्यसपछि उनीहरुलाई आर्थिक रुपमा सबल बनाउँदै लैजानुपर्छ । जबसम्म महिला आर्थिक रुपमा आत्मनिर्भर हुँदैनन् तबसम्म महिला विभेद र हिंसालाई रोक्न सम्भव छैन । लोग्नेसँग पैसा मागेर जीवन चलाउने महिला कहिल्यै स्वतन्त्र हुन सक्दैनन् र जस्तो हिंसालाई पनि सहेर बाँच्नुपर्ने दुर्भाग्य बेहोरिरहनुपर्ने हुन्छ ।

हिंसा र विभेदको अचुक औषधि महिला सशक्तीकरण नै हो । महिला सशक्तीकरणका कार्यक्रमहरुले गाउँघर र दूरदराजमा विपन्न जीवन बाँचिरहेका महिलाहरुलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ । महिला सम्बन्धी कार्यक्रमहरुले महिलाहरुको जीवनमा परिवर्तन आउनुपर्छ र उनीहरुले परिवर्तनको अनुभूति गर्नुपर्छ । महिलाको हक अधिकारको संरक्षण गर्ने भन्दै बग्रेल्ती गैरसरकारी संस्थाहरु खुलिरहेका छन् ।

कतिपयले राम्रा काम पनि गरिरहेका छन् भने कतिपयले महिलालाई उपयोग गरेर आफ्नो स्वार्थ सिद्ध गरिरहेका छन् । सरकारले गैरसरकारी संस्थाहरुका यसप्रकारका गतिविधिहरुको नियमन र निगरानी गर्नु आवश्यक देखिएको छ । नेपालमा महिला हिंसाको स्थिति के छ भनेर विभिन्न संघ संस्थाहरुले सर्वेक्षण गरी विभिन्न तथ्याङ्कहरु सार्वजनिक गर्ने गरेका छन् तर कतिपय सन्दर्भमा ती तथ्याङ्कहरुमा एकरुपता नआएको र विश्वसनीयताको प्रश्न पनि उठ्ने गरेको छ ।

स्थितिको वस्तुगत मूल्याङ्कन नभएसम्म भावी योजनाको रुपरेखा निर्धारण विश्वसनीय र प्रभावकारी नहुने भएकाले यसतर्फ पनि सरकारले ध्यान दिनु आवश्यक देखिएको छ । सरकारले नै एकीकृत तथ्याङ्क सार्वजनिक गर्ने र निरन्तर अपडेट गर्ने संयन्त्र तयार गर्नुपर्ने देखिएको छ ।

महिला हिंसा मूलतः सामाजिक संरचनासँग जोडिएको भए तापनि अन्य शिक्षा, चेतना, आर्थिक स्थिति, मनोविज्ञान आदिसँग पनि यसको गहिरो सम्बन्ध रहन्छ । सामाजिक मनोविज्ञान त छँदै छ वैयक्तिक मनोविज्ञानका कारण पनि हिंसा जन्मिन्छ । आखिर हिंसाको प्रारम्भ मष्तिस्कमै हुने भएकाले यसलाई कम गर्न समाजमा विघटित हुँदै गइरहेको नैतिक चरित्र र मूल्य, आदर्श र संस्कारलाई बचाउनेतर्फ पनि त्यत्तिकै चनाखो हुनुपर्ने बेला आएको छ ।

हाम्रा पूर्वीय दर्शनमा महिलालाई उच्च प्राथमिकता दिइएको छ । महिलालाई ‘धरती माता’ वा ‘सिर्जनाशक्ति’ का रुपमा हेरिएको छ । शान्ति र अहिंसाका प्रतिमूर्ति महामानव गौतम बुद्धको देशमा महिला हिंसा कदापि सुहाउने विषय होइन । पाश्चात्य सभ्यता र संस्कारको अन्धानुकरणका कारण हाम्रा नैतिक आचरण, मूल्य मान्यता, संस्कार र सभ्यताहरु धराशायी बन्दै गइरहेका छन् । सोच र मानसिकतामा सुधार ल्याउन योग, ध्यान, प्राणायाम जस्ता हाम्रै दर्शनले संसारलाई दिएका अमूल्य उपहारहरुलाई जीवन व्यवहारमा अपनाउँदै जाने हो भने पनि हिंस्रक मनस्थितिलाई सुधार्दै सभ्य समाज निर्माण गर्न सकिन्छ ।

साँच्चै महिला हिंसा र विभेद अन्त्य गर्ने हो भने अब हामी शिक्षित पुरुषहरुले नै घरभित्रबाटै विभेदको अन्त्य गर्ने हिम्मत गर्नुपर्छ । परिवारभित्रै महिलाले आत्मसम्मान पाएको महसुस गर्ने वातावरण बनाउने जिम्मा पुरुषले नै लिनुपर्छ । गल्ती पनि पुरुषबाटै हुने भएकाले सुधार पनि पुरुषले नै गर्नुपर्छ । जहाँ रोग छ त्यही उपचार पनि छ भनेजस्तै अब पुरुषहरुले नै घरघरमा समताका गीतहरु घन्काउनुपर्छ ।