कुष्ठरोग : आखिरमा के हो ?

डा. नितेश घिमिरे

१२ माघ, काठमाडाैं । कुष्ठरोग (लेप्रोसी) आँखाले देख्न नसकिने माइकोव्यक्टेरियम लेप्र नामक शुक्ष्म किटाणुबाट लाग्ने सरुवा रोग हो । पहिलो पल्ट सन् १८७३ मा नर्वेका वैज्ञानिक डा. जीए ह्यानसनले कुष्ठरोग किटाणुका कारणले हुने रोग हो भनी पत्ता लगाएका थिए । त्यसैले यसलाई Hansen’s disease पनि भनिन्छ । प्रत्येकवर्ष जनवरी महिनाको अन्तिम आइतवार विश्वकुष्ठरोग दिवस मनाउने गरिन्छ ।

हाम्रो समाजमा कुष्ठरोग प्रतिको पुरानो धारणामा अझै पूर्णरुपमा परिवर्तन आइ सकेको छैन । अझै पनि कुष्ठरोगलाई महारोग, उपचार हुन नसक्ने र अत्यन्त छिटो सर्ने प्रकृतिको संक्रामक रोगको रुपमा लिने गरिन्छ। त्यसैले सवै भन्दापहिले कुष्ठरोग अत्यन्त कम सर्ने र अन्य रोगहरू जस्तै सजिलै उपचार हुन सक्ने रोग हो भन्ने कुरा सवैले वुझ्नु र सोही अनुसार उपचारको खोजिगर्नु अत्यन्त आवश्यक छ।

कुष्ठरोगको चिह्न र लक्षण 

शरीरको कुनै भागमा छुँदा थाहा नहुने फुस्रो वा हल्का रातो दागहरू देखा पर्नु शुरूको चिह्न हो । यसबाहेक अनुहार र कानका लोतीमा गिर्खाहरू देखिनु, छाला चम्किलो र बाक्लो हुनु तथा आँखीभौं झरेर जानु कुष्ठरोगका चिह्नहरू हुन् । अन्त्यमा अपाङ्गता हुन सक्छ ।

स्नायुमा असर पर्न जाँदा हात खुट्टाहरू लगातार झम–झम गर्नु, स्नायु सुन्निनु, दुख्नु, हातखुट्टा छुँदा थाहा नहुनु, मांसपेशीहरू कमजोर हुनु आदि लक्षण भेटिएमा कुष्ठरोग हो कि भनि शंका गर्न सकिन्छ ।

वर्तमान अवस्था

नेपालमा सन २०१० मा कुष्ठरोग निवारण भएको घोषणा गरिएको थियो प्रति १०,हजार जनसंख्यामा १ जना भन्दा कम रोगी भएको अवस्थालाई रोग निवारणभएको मानिन्छ ।

नेपालमा निवारण भएको घोषणा गरेको अवस्थामा प्रति १० हजार जनसंख्यामा ०.८९ कुष्ठरोगी थिए जुन निवारण पछिका केही वर्षसम्म घटेको देखिएको थियो र २०७३/०७४ मा बढेर ०.९२ पुगेको र हाल आएर सो संख्या प्रति दशहजार जनसंख्या झण्डै २ जना पुगिसकेको छ ।

माथिको तथ्यांकलाई हेर्दा नेपालमा कुष्ठरोग निवारण भयो भनेर ढुक्क संग बस्ने अवस्था छैन । १८ जिल्लाहरूमा निवारणको अवस्था नहुनु र प्रतिवर्ष ३ हजार भन्दा धेरै नयां विरामी थपिनुका साथै स्वास्थ्य सेवाको पहुंच भन्दा बाहिरै रहेको जनसंख्या  पनि उल्लेख्य छ । कुष्ठरोग प्रतिको नकारात्मक सोच र सही जानकारीको अभावले रोग लुकाउने र समयमै उपचारको खोजी नगर्ने प्रवृतिले गर्दा कुनै समयमा यसको प्रकोप भयावह रुपमा देखिन सक्ने संभावना टरिसकेको छैन है भन्ने कुरामा हामि होसियार नै रहनु पर्छ ।

कुष्ठरोगका प्रकार ?

कुष्ठरोगका चिह्न र लक्षणको आधारमा यसलाई दुई भागमा बाँड्न सकिन्छ।

१) बढी किटाणु भएको अर्थात  (एमबी) कुष्ठरोग

२) कम किटाणु भएको अर्थात  (पीबी) कुष्ठरोग

कुष्ठरोगको उपचार के हो ?

यसको उपचार बहुऔषधि विधिबाट गरिन्छ। जसअनुसार बढी किटाणु भएका अर्थात  (एमबी) कुष्ठरोग बिरामीले १२ महिना र कम किटाणु भएका अर्थात  (पीबी) कुष्ठरोग बिरामीले ६ महिना नियमित औषधि सेवन गर्नुपर्दछ । बिरामीले घरैमा बसेर औषधि सेवन गर्न सक्दछन् । बहुऔषधीको १ मात्राले नै ९९ प्रतिशत किटाणु निस्क्रिय बनाइदिन्छ । तसर्थ उपचार गरेका बिरामीबाट रोग अरूलाई सर्दैन ।

कुष्ठरोगको उपचार स्वास्थ्य संस्थामा निःशूल्क पाइन्छ । साथै हाल नेपाल सरकारले उपचार पूरा गरेका तथा विशेष सेवाका लागि अस्पतालमा भर्ना हुँदा यातायात खर्च रु. १ हजार उपलब्ध गराएको छ ।

औषधिको साइड इफेक्ट–

कुनै पनि रोगका औषधिको साइड इफेक्ट भएजस्तै कुष्ठरोगको पनि केही साइड इफेक्ट देखिन्छ । जस्तै खानामा रुची नहुने बाकबाकी लाग्ने कहिलेकाहिँ रुघाखेकी र सामान्य ज्वरो पनि आउने गर्छ । तर यस्तो समस्यामा खासै आत्तिनु पर्दैन । तर बढी नै समस्या देखिन थाल्यो भने नजिकको स्वास्थ्य संस्था जानु पर्दछ ।

अब सोच्न्नै पर्ने विषय

नेपालमा सन २०१० मा कुष्ठरोग निवारण घोषणा पछिको अवस्थामा विश्व स्वास्थ्य संगठन लगायत कतिपय दातृ संस्थाहरूले कुष्ठरोगको उपचार र पुनस्र्थापनाको लागि सहयोग गर्ने काम बन्द गरी सकेका छ्न् । यस क्षेत्रमा तालीम प्राप्त जनशक्तिको अभाव खड्किइ सकेको छ । एकीकृत स्वास्थ्य सेवा प्रणालीद्वारा नेपाल सरकारका स्वास्थ्य संस्थाहरूबाटै नियमित औषधि उपलव्ध गराउने व्यवस्था भएतापनि तालीम प्राप्त जनशक्तिको अभाव र समुदायमा जानकारी नभएका कारण सेवाको प्रभावकारितामा प्रश्न खडा भएको छ ।

जनचेतना जगाउनेः कुष्ठरोगको वारेमा समाजमा अझै पनि अन्धविश्वास व्याप्त छ। समुदायमा पनि व्यापक जनचेतना जगाई कुष्ठरोगीलाई सामान्य व्यक्ति सरह व्यवहार गर्ने, भेदभाव नगर्ने परिवारमा आवश्यक माया ममता र सहयोगको वातारणहुनु आवश्यक छ । समाजका सवै सरोकारवालाहरू, स्वास्थ्यकर्मी, शिक्षक, विद्यार्थी, धामीझांक्री र परम्परागत उपचार मा संलग्न व्यक्तिहरू, सामुदायिक समूहहरू सवैमा कुष्ठरोगका बारेमा सत्य तथ्य जानकारी र सकारात्मक सोचको खांचो छ । यस्तो भएमा मात्र कुष्ठरोगको निदान र निवारणमा सहयोग पुग्छ ।