पर सर्दा मैले कहिल्यै बारिन

♦ कुशुम विश्वकर्मा

वुबाले भन्दै थिए रातको समय छ । किन बाहिर पठाउनु आ’ छोड्दे आफ्नै घरमा बस्छे हाम्री छोरी ! आमा बाको कानेखुशी थियो एकदिन । रात छिपिदै गयो, आमा बाले धेरै कुरा यसै विषयमा गर्दै थिए । मैले भने कुनै अत्तोपत्तो पाइन । टुर्की बालेर पढ्न लाकी म कति खेर निदाएछु थाहै भएन ।

भोलीपल्ट उज्यालो भयो । म साथी सुनिताको घर गए । सुनिता त पर सरेकी रैछिन् । अनि बल्ल थाहा पाए रातीको आमा बाको कानेखुशी साथी सुनिताकै रैछ । पाठकवर्ग ! शुरुवाती प्रसङको कुरा करिब आज भन्दा १४ बर्ष अगाडिको हो । सुनिता बाहिर सरेको करिब ९ महिनापछि म पहिलोपटक बाहिर सरे । सुनिता बाहिर सर्दा ७ दिनसम्म लुकेर बसिन । म चाहि बसिन ।

बाहिर नजा भन्नेसम्मको त्यतिबेला त्यो चेतना देखेर मलाई आज बाले छोडेर गएको २ बर्ष पार गरिसक्दा नि गर्व लागेर आउछ । मेरा बा जस्तै सबैका बा भइदिएको भए । छाउगोठमा सुदुरका चेलीछोरीले बस्नु पर्ने थिएन । अनि अकालमै ज्यान गुमाउनु पर्ने पनि थिएन ।

स्कुलबाट फर्केर खाजा खादै गर्दा दाईले मलाई भनेको कुरा आज पनि याद आउछ । ला ! तँ त पर सरिस, अब बाहिर बस्नु पर्छ त ? अनि म झन दाईको नजिक सरे अनि भने के को पर हो । म भित्र नै बस्छु जादिन कँही पनि । साँझ पर्यो, बा आमा मेलापात गरेर घर आउनु भयो । फागुन महिना थियो । दाइले भनिहाल्यो, बाबा ! बहिनी त पर सरेकी छे । बाहिर जा भन्दा मान्दिन । त्यहि बेला बाले भनेका थिए । चुप लाग आफ्नी बहिनीलाई तेस्तो भन्छस ।। कँही जान्दिन बाबु घरमै बस्छे । अनि त म कहिल्यै पर सर्दा बारिन ।

पहिलो पटक जब म पर सरे ।। अनि सामाजिक ज्ञान र अथाह माया बोकेका मेरा बा, न त कुनै राजनीतिशास्त्रमा मास्टर गरे न त विज्ञानमा नै । तर उनलाई सफा भएर बस । घरमै बस । बाहिर नजा भन्नेसम्मको त्यतिबेला त्यो चेतना देखेर मलाई आज बाले छोडेर गएको २ बर्ष पार गरिसक्दा नि गर्व लागेर आउछ । मेरा बा जस्तै सबैका बा भइदिएको भए । छाउगोठमा सुदुरका चेलीछोरीले बस्नु पर्ने थिएन । अनि अकालमै ज्यान गुमाउनु पर्ने पनि थिएन ।

बस फरक यति हो पहिला पहिला पर सर्दा भुइँमा सुत्थे, अहिले खाटमा नै सुतिन्छ । अझै पनि घर गएको बेला पर सरि हाले भने बाले भनेका कुरा खुब याद आउछ । अझै सहज के भाको छ भने पछिल्लो समय बाहिर बसेर काम गर्ने शिलशिलामा मेरो महिनावारीको समय आयो भने बाले जस्तै हेरचाह गर्ने अभिभावक पाको छु । महिनामा ५ दिन म पुरै रेस्टमा हुन्छ, त्यहि भएर त पर सर्दा मैले कहिल्यै बारिन ।

अहिले नि कँही कतै पर सर्दा बार्ने चलन छ । घर बाहिर त आफै खाना बनाएर खाइन्छ । जति नै शिक्षित भए नि त्यो पुर्खौदेखि चली आएको मान्यता तोडन सकेको छैन साथीहरु भन्ने गर्छन । कमजोरी कस्को भनु मेरो वा यो समाजको मान्यता र परम्पराको..? पछिल्लो समय छाउपडी मुक्त बनाउन छाउगोठहरु भत्काउने अभियान चलिरहेको छ । छाउगोठ समेत भत्काइएको छ । तर सुदुरको छाउगोठमा बस्ने आमा, दिदीबहिनी, भाउजुहरुको हालत कस्तो होला ? सोचेर मात्रै पनि कहाली लागेर आउँछ ।

सिड, मानव अधिकार घोषणापत्र लगायत कुनैपनि दस्तावेजले यसबारे स्पष्ट बोलेको छैन । सम्मानित जीवन जिउन पाउने अधिकारसँग लगेर र्हेयौं भने मात्रै यो जोडिन्छ । सन् २०१४ मा संयुक्त राष्ट्र संघले बोलेपछि मात्रै युनेस्को र डब्लूएचओले महिनावारी अधिकारबारे कुरा गरेको हो ।

हुन त राजधानी काठमाडौंमा पनि पर सर्दा मान्ने मानिसहरुको संख्या सुदुरको भन्दा कम छैन । काठमाडौंमा आलिशान महल हुनेहरुदेखि लिएर एउटामात्र कोठा भाडामा लिएर बस्ने प्राय सबैले महिनावारी बार्छन् । तर, पनि हरेक महिना महिनावारी हुँदा अछामी महिलाहरुलाई गोठमै बस्नुपर्ने बाध्यात्मक परिस्थितिका अगाडि त्यो कुरा सामान्य नै लागिरहेको छ ।

महिनावारी बार्ने कुरालाई जबसम्म सम्बोधन गरिन्न, दिगो विकास लक्ष्य प्राप्त गर्न सकिन्न भन्ने मलाई लाग्छ । नेपालमा मात्रै होइन, संसारमै विकास र मानव अधिकारको कुरा गर्दा महिनावारीको कुरा भएकै छैन । सन् २०१४ मा मानव अधिकार परिषद्ले महिनावारी बारेका कारण लैंगिक समानता प्राप्त गर्न सकिन्न भनेको छ । सिड, मानव अधिकार घोषणापत्र लगायत कुनैपनि दस्तावेजले यसबारे स्पष्ट बोलेको छैन । सम्मानित जीवन जिउन पाउने अधिकारसँग लगेर र्हेयौं भने मात्रै यो जोडिन्छ । सन् २०१४ मा संयुक्त राष्ट्र संघले बोलेपछि मात्रै युनेस्को र डब्लूएचओले महिनावारी अधिकारबारे कुरा गरेको हो ।

दिगो विकास लक्ष्यका १६९ वटा लक्ष्यमध्ये ६.२ ले मात्रै विद्यालयमा लैंगिकमैत्री शौचालय हुनुपर्छ भनेको छ । तर, गरिबी, स्वास्थ्य, शिक्षालगायत विषयमा यसले केही बोलेको छैन । अन्तर्रा्ष्टियस्तरमै महिनावारी अधिकार कुरै नभएको विषय हो । नेपालको प्रसंगमा हेर्ने हो भने पनि संविधानको प्रस्तावनामा स्पष्ट रूपमा लेखिएको छ । त्यसलाई टेकेर काम गर्न सकिन्छ ।त्यसबाहेक धारा १६, १७, १८, २४, ३०, ३१, ३५, ३६, ३७ ले चाहिँ सम्मानित जीवन जिउन पाउने अधिकार, स्वतन्त्रताको अधिकार, समताको अधिकार, छुवाछूतविरुद्धको अधिकार, स्वच्छ वातावरणको अधिकार, शिक्षाको अधिकार, स्वास्थ्यको अधिकार, खान पाउने अधिकार र सुरक्षित घरमा बस्न पाउने अधिकारलाई हेर्ने हो भने महिनावारी अधिकार १० वटा धारासँग प्रत्यक्ष सरोकार राख्छ ।

अझै अहिले धमाधम छाउगोठ भत्किरहेका छन् । छाउगोठ भत्काउनु समस्याको समाधान होइन । कसैलाई पनि छाउगोठ भत्काउने अधिकार छैन । यो बनाउन १० देखि १५ हजार खर्च लाग्छ । त्यहाँ दाउरा र अन्य सामग्री राख्न मिल्छ । सबैभन्दा पहिले महिनावारी भनेको पाप हो भन्ने मनको त्रास भत्काउनु जरुरी छ ।

अहिलेसम्म कानुनमा भएका प्रगतिमा २००५ मा स्टेअर्डर जारी भयो भने २००८ मा महिला मन्त्रालयले बनाएको छाउपडी निर्देशिका छ । छाउपडी भयो वा छाउपडीमा यस्तो भयो भनेर अहिलेसम्म कुनैपनि मुद्दा परेको छैन । यता मुलुकी अपराध संहिता लागू भएपछि भने यसलाई ‘फौजदारी अभियोग’ मान्न थालिएको छ । उक्त संहिताको दफा १६८ (३) मा कसैले महिनावारी भएकै कारण छाउगोठ पठाए वा विभेद गरेमा तीन महिनासम्म कैद वा तीन हजारसम्म जरिवाना हुने व्यवस्था छ ।

अझै अहिले धमाधम छाउगोठ भत्किरहेका छन् । छाउगोठ भत्काउनु समस्याको समाधान होइन । कसैलाई पनि छाउगोठ भत्काउने अधिकार छैन । यो बनाउन १० देखि १५ हजार खर्च लाग्छ । त्यहाँ दाउरा र अन्य सामग्री राख्न मिल्छ । सबैभन्दा पहिले महिनावारी भनेको पाप हो भन्ने मनको त्रास भत्काउनु जरुरी छ । महिनावारी भनेको के हो भनेर वैज्ञानिक शिक्षा दिन जरुरी छ । महिनावारी हुँदा आउने रगत भनेको बच्चालाई हुकार्उन चाहिने शुद्ध रगत हो भनेर बुझाउनुपर्छ । यस विषयमा नीति पनि छैन, बहस पनि भएको पाइन्न ।

त्यसैले सबैभन्दा पहिले महिनावारीलाई मानव अधिकारका रूपमा स्थापित गर्नुपर्छ । ९ कक्षाको पाठ्यक्रममा भएपनि प्राविधिक परिभाषा भएकाले शिक्षकलाई त्यो पढाउन आउँदैन । कतिपय ठाउँमा हामीकहाँ शिक्षिका हुनुहुन्न, त्यसैले पढ भन्छौं भन्ने गरेका छन् । केटी, केटा, धामी, झाँक्रीलगायत सबैलाई यस विषयमा शिक्षा दिनु जरुरी हुन्छ । बलियो कानुनी आधार भएपछि काम गर्नेलाई आत्मविश्वास बढ्दै जान्छ । धर्ममा रहेका राम्रा कुरालाई बचाउनुर्पयो, नराम्रोलाई होइन । अवैज्ञानिक कुरालाई सञ्चारमाध्यमले पनि बढावा दिनुहुँदैन । शान्ति, समृद्धि र सशक्तीकरण गर्ने हो भने महिनावारीलाई सबैले मूल एजेन्डाका रूपमा लैजानुपर्छ ।

यदि महिनावारी सम्बन्धी कुप्रथालाई पूर्ण रूपमा निर्मूल पार्नका लागि घरपरिवार, विद्यालय र समाज मिलेर महिलालाई जनचेतनामूलक कार्यक्रम राखेर राम्रो स्वास्थ्य शिक्षा, यौन शिक्षा दिन सकेमा अवश्य पनि यस परम्परागत रूपमा चलिआएको कुप्रथा पूर्णरूपमा सदाका लागि निर्मूल पार्न सकिने कुरामा कसैको दुई मत नहोला ।

हाल नेपालमा महिला अधिकार मञ्च र महिला हकहितमा काम गर्ने थुप्रै सरकारी तथा अर्धसरकारी सङ्घसंस्था कार्यरत रहेको पाइन्छ । यिनीहरूले केही हदसम्म यस्तो कुप्रथाका बारेमा जनचेतना फैलाउन खोजे पनि उल्लेखनीय रूपमा प्रगति हात पार्न नसकेको देखिन्छ । यसो हुनुमा छाउपडी राख्ने विशेष गरी सुदूरपश्चिमका केही जिल्लाहरूमा जनचेतनामूलक स्वास्थ्य शिक्षा, यौन शिक्षा राम्ररी दिन नसकेको यथार्थ सर्वविदितै छ । महिलाहरूबाट महिला पीडित हुने हाम्रो जस्तो समाजमा महिलालाई नै राम्रो शिक्षा दिनुपर्ने नितान्त आवश्यक देखिन्छ ।

संघसंस्थाहरुले पनि छाउपडी प्रथा मान्नुहुँदैन भनिरहँदा किन मान्नु हुँदैन, यसले महिलाको गतिशीलता, आत्मसम्मान र समग्र समाजको विकासमा पारेको असरका बारेमा प्रष्टसँग बुझाउन जरुरी छ । यदि महिनावारी सम्बन्धी कुप्रथालाई पूर्ण रूपमा निर्मूल पार्नका लागि घरपरिवार, विद्यालय र समाज मिलेर महिलालाई जनचेतनामूलक कार्यक्रम राखेर राम्रो स्वास्थ्य शिक्षा, यौन शिक्षा दिन सकेमा अवश्य पनि यस परम्परागत रूपमा चलिआएको कुप्रथा पूर्णरूपमा सदाका लागि निर्मूल पार्न सकिने कुरामा कसैको दुई मत नहोला ।

तर अपसोच ! जबसम्म यसलाई मस्तिष्कबाटै डिलेट गरिदैन समस्या जस्ताको तस्तै रहन्छ । त्यसैले परिवर्तनको संवाहक आफैबाट सुरु गरौं ।। जय नेपाल ।।।