जनतालाई संकट पर्दा ओझेल पर्ने माओवादीका ‘किरण’

२९ पुस, काठमाडाैं । अघिपछि ‘जनता’ भन्ने ३ अक्षरको रामनामी जतिबेला पनि जपिरहने सबै कम्युनिस्ट सरह माओवादीका अध्यक्ष मोहन वैद्य ऊर्फ किरण पनि ‘जनता’ को माला जप्न पछाडि पर्दैनन् । तर जनताको अति दुहाई दिने नेताहरू हरेक राष्ट्रिय विपत्ति वा संकटको बेला रहस्यमय र आश्चर्यमय तरिकाले गाव हुन्छन् भन्ने कुरा नेपालले विगतमा भोगेका राष्ट्रिय विपत्ति र प्राकृतिक प्रकापको बेला प्रमाणित भएकै हो ।

उनीहरूले गाली, निन्दा र प्रहार गरेका वर्ग र समुदाय जनताको दुःखमा हाजिर हुन्छन् । जनताको कष्ट र जीवनमरणका बेला जनताका अगाडि नाकमुख नदेखाउने अनि सुखद मौसमका बेला उपदेश र हठका शब्दजाल सुनाउने मार्क्सस्वाद वा माओवादका खुद्रा पसल चलाउने टोले–साहुजस्ता ‘नेता’ को अब औचित्य र सान्दर्भिकता स्वतः समाप्त भएको छ ।

२०६९ सालमा मोहन वैद्य, रामबहादुर थापा बादल, सीपी गजुरेल, जयपुरी घर्ती, पम्फा भुसाल, नेत्रविक्रम चन्द विप्लव लगायत ठूलो पंक्ति सेना समायोजन प्रक्रियाप्रति असन्तुष्टि जनाउँदै अलग भए । त्यसबेला ९० भन्दा बढी सभासद र ३० प्रतिशत केन्द्रीय सदस्सहितले अर्को माओवादी बनाएका थिए । यसको परिणाम माओवादीले २०७० को निर्वाचनमा देखिने गरी भोग्यो । वैद्य र बादलहरूले निर्वाचनमा भागै लिएनन् । तर प्रचण्ड नेतृत्वको माओवादी ६०१ मध्ये ८३ सिट (२६ प्रत्यक्ष निर्वाचित सहित) मा खुम्चियो । २०७१ मा वैद्य गुटसँग विप्लव अलग भए । २०७२ को संविधान जारी भएको ६ दिनभित्रै बाबुराम भट्टराईले नयाँ पार्टी खोले ।

संसदीय प्रणालीप्रति असहमति जनाउँदै वैद्य सांसद, मन्त्री र प्रधानमन्त्रीको चक्करमा छैनन्, तर माओवादी शक्ति स्थापित गराउने हैसियतमा पनि देखिन्नन् । २०७० र ०७४ का निर्वाचन बहिष्कार गरेका उनको दलले प्रचण्ड नेतृत्वकाे माओवादी केन्द्रलाई हराउने भूमिका खेलेको आरोप प्रचण्ड पक्षले लगाएको थियो ।

२०५८ देखि ६२ सम्ममा करिब तीनहजार माओवादीले पार्टी परित्याग गरेका थिए । प्रेमजाल, पार्टीभित्र विवाद वा दमन वा अन्याय, पैसाको प्रलोभन, ‘जनयुद्ध’ को अस्पष्ट भविष्य, पारिवारिक दवाव र स्वास्थ्य स्थिति  । यी छः मध्ये कुनै न कुनै कारणबाट पार्टी परित्याग गरे ।

उनीसँगै प्रचण्डसँग छुटेका अर्का नेता नेत्रविक्रम चन्द अहिले नेपाल कम्युनिष्ट पार्टीको नेतृत्व गर्छन् । २०७१ मा वैद्यसँग पनि अलग भएका चन्दले गएको २१ फागुन २०७७ मा सरकारसँग तीनबुँदे सहमति गर्दै शान्तिपूर्ण राजनीतिमा आए । अहिले उनी राजनीतिक भेटघाट र अन्तर्वार्ताहरूमा मात्र देखिन्छन् ।

चीनमा माओले गरेको ‘दीर्घकालीन जनयुद्ध’ को अन्ध–नक्कल नीति, विध्वंश र सर्वनाशको दशवर्षे बाटो हुँदै राष्ट्रिय राजनीतिमा स्थापित हुन आएको माओवादीको सांगठनिक र राजनीतिक क्षयीकरण २०६४ को पहिलो संविधानसभा निर्वाचन पछि शुरू भयो, जुन क्रम अद्यापि चालु छ । प्रचण्ड र बाबुरामबीच विवाद चर्किएसँगै पार्टी छोड्नेहरूको संख्या ह्वात्तै बढेको देखिन्छ । २०५८ देखि ६२ सम्ममा करिब तीनहजार माओवादीले पार्टी परित्याग गरेका थिए । प्रेमजाल, पार्टीभित्र विवाद वा दमन वा अन्याय, पैसाको प्रलोभन, ‘जनयुद्ध’ को अस्पष्ट भविष्य, पारिवारिक दवाव र स्वास्थ्य स्थिति  । यी छः मध्ये कुनै न कुनै कारणबाट पार्टी परित्याग गरे ।

पछिल्लो क्षति एमाले र माओवादीको मिसावटबाट बनेको नेकपा विभाजनको कारणले भयो । ओली सरकारमा प्रचण्डको कोशिसले गृहमन्त्री बनाईएका रामबहादुर थापा ‘बादल’ सहित कैयौं नेताले माओवादी छोडेर एमाले प्रवेश गरे । माओवादीका संस्थापक नेता बादल, लेखराज भट्ट, टोपबहादुर रायमाझी, मणि थापा, गौरीशंकर चौधरी, प्रभु साह, दावा लामा लगायत एमाले बने । साथै प्रदेश र स्थानीय तहका नेताहरूले पनि माओवादी छोडे । माओवादीको चुनाव चिह्नबाट जितेका बादल र चन्द्रबहादुर खड्का राष्ट्रियसभा सदस्य गुमाउन तयार भए ।

प्रदेश–१ संसदीय दलका नेता टंक आङ्वोहाङ, प्रदेश–२ का संसदीय दलकै नेता रामचन्द्र मण्डलसहित ज्वालाकुमारी साह, कुन्दनप्रसाद कुशवाह र मोहम्मद समिर, लुम्बिनीका दधिराम न्यौपाने र दिनेश पन्थी, कर्णालीका धर्म रेग्मी र सुदूरपश्चिमका झपट बोहोरा आदि ९ जना माओवादी नेताहरू प्रदेशसभा सदस्य गुमाएर एमाले बने । उनीहरूसँगै १४ जना स्थानीय तहका जनप्रतिनिधिले पनि माओवादी छोडे ।

विचार र सिद्धान्त हेर्दा युरोपको औद्योगिक क्रान्तिका बेला उदय भएका दार्शनिकहरूको सेउले–घोडा चढेर त्यही समकालीन नेपालको अन्धकार युगमा नेपाली चेतनालाई उल्टो घिसार्ने खालको नियत देखिन्छ । हृदयमा इमानदारी त छ, तर त्यो इमानदारीको मालिक अरू नै भइरहेका छन् । उनी सँधै कसै न कसैको हतियार !

माओवादीले नामसँगै मार्गदर्शक सिद्धान्त पनि परिवर्तन गर्दै आएको छ । नेकपा (चौम), नेकपा (मशाल), नेकपा (चौथो महाधिवेशन), नेकपा (एकता केन्द्र), नेकपा (माओवादी), एनेकपा (माओवादी), नेकपा माओवादी केन्द्र, नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी (नेकपा) हुँदै फेरि नेकपा माओवादी केन्द्र बन्दा सैद्धान्तिक कार्यक्रम पनि परिवर्तन गर्याे । त्यसयताको अवधिमा भने माओवादीले सैद्धान्तिक र व्यावहारिक रूपमा अनुभूति दिलाउने गरी अडिग रहने र संशोधनका निम्ति सघन छलफल गरेको छैन । २०६९ को हेटौंडा सम्मेलनले समाजवादी कार्यनीति अपनाए पनि सत्ताकेन्द्रित राजनीतिकै कारण माओवादी अलग शक्तिका रूपमा स्थापित हुन सकेन ।

कमरेड किरण : माओवादीका भीष्म पितामह र प्रचण्डका गुरू

अनौठा छन् मोहन वैद्य ‘किरण’ । वास्तविक नाम मोहन पोखरेल हो, तर थर लेख्दैनन्, ‘वैद्य’ लेख्छन् । पार्टीले नाम दिएको छ ‘किरण’ अर्थात कमरेड किरण । विचार र सिद्धान्त हेर्दा युरोपको औद्योगिक क्रान्तिका बेला उदय भएका दार्शनिकहरूको सेउले–घोडा चढेर त्यही समकालीन नेपालको अन्धकार युगमा नेपाली चेतनालाई उल्टो घिसार्ने खालको नियत देखिन्छ । हृदयमा इमानदारी त छ, तर त्यो इमानदारीको मालिक अरू नै भइरहेका छन् । उनी सँधै कसै न कसैको हतियार !

.….बादल कमरेड र भुसालजीलाई जोडेर कहिले नैतिक पतन गराइयो त कहिले गौरवजी सेतै कपाल फुलाएर युरोप भासिए भनेर अरूमार्फत भन्न लगाइयो । ….अहिले पनि हामीलाई यस्ता ब्लेम लगाइयो भने अचम्म मान्नुपर्दैन

०४८ सालसम्म ‘मोटो मशाल’ मा थिए प्रचण्ड र ‘पातलो मसाल’ मा बाबुराम । त्यसअघि २०४६ सालमा नेकपा–मशालले ‘जनयुद्ध’ को थालनीका लागि आफ्नो शक्ति र उपस्थिति देखाउन काठमाडौँ उपत्यकाका प्रहरी सेक्टरमाथि हमला, जसलाई ‘सेक्टर काण्ड’ भनिन्छ, गरेपछि भोगेको असफलताले गर्दा पार्टी नेतृत्वमाथि कारवाही र सबै नेताको एक तह घटुवा भएपछि तत्कालीन पार्टी महामन्त्री मोहन वैद्यले पद त्यागेर महामन्त्रीमा प्रचण्डलाई ल्याउन निर्णायक भूमिका निर्वाह गरे । तर किरण र प्रचण्डका बीच त्यस्तो सौहार्द सम्बन्ध एकनासले रहेको छैन ।

२०६८ साउनमा बाबुरामद्वारा प्रकाशित ‘माओवादीभित्र वैचारिक–राजनीतिक संघर्ष’ शीर्षकको पुस्तिका जसमा उनले विभिन्न समयमा पार्टीमा पेश गरेका फरकमतको सङ्कलन गरिएको छ, मा उल्लेख छ– किरण र प्रचण्डका बीच कालिङ्पोङ् (भारत) को एउटा होटलमा झगडा हुँदा छुट्याउनलाई झन्डै प्रहरी बोलाउनु परेको जस्ता विवरण पनि उल्लखित छन् । आफू भारतमा गिरफ्तार भएको बारेमा ‘किरण’ भन्छन्, “युद्धकालमा महासचिव रामबहादुर थापा बादल नेतृत्वमा फौजी आक्रमण सफल भएपछि पार्टी कब्जा गर्छ भन्ने डरले पम्फा भुसालसँग नाम जोडेर ब्लेम लगाइयो । …..बादल कमरेड र भुसालजीलाई जोडेर कहिले नैतिक पतन गराइयो त कहिले गौरवजी सेतै कपाल फुलाएर युरोप भासिए भनेर अरूमार्फत भन्न लगाइयो । ….अहिले पनि हामीलाई यस्ता ब्लेम लगाइयो भने अचम्म मान्नुपर्दैन (‘हामीलाई भारतमा गिरफ्तार गराएर लोकतान्त्रिक गणतन्त्र पास गराइयो’ शीर्षक प्रमुख समाचारमा अध्यक्ष ‘किरण’, राजधानी दै. २०६८ जेठ ५ बिहिबार) ।

२०५७ साल माघ २६ देखि फागुन १ गतेसम्म भारत–पञ्जाबको भटिण्डामा सम्पन्न दोस्रो राष्ट्रिय सम्मेलनमा पथप्रदर्शक सिद्धान्तका रूपमा ‘प्रचण्डपथ’ लाई पारित गर्दा पनि विवाद उठेको थियो । प्रचण्डपथलाई त्यही रूपमा पारित गराउनमा ‘किरण’ को विशेष पहल र प्रयास थियो, जसलाई बाबुराम पक्षले ‘देवत्वकरण’ भनी निन्दा गरेको थियो । २०५८ सालमा पञ्जाबकै फरिदाबादमा भएको पोलिटब्युरो बैठकमा प्रचण्ड र किरणबीच राजतन्त्रलाई हेर्ने दृष्टिकोणमा अन्तर्विरोध उत्पन्न भयो । प्रचण्ड राजतन्त्रबारे तुलनात्मक नरम दृष्टिकोण राख्थे भने किरण कडा दृष्टिकोण । प्रचण्ड पहिलोपटक अल्पमतमा परेको बैठक यही थियो । त्यसपछि प्रचण्ड नै किरणतिर ढल्किएपछि उनीहरूबीचको सम्बन्ध पूर्ववत भएको थियो र यो सम्बन्ध २०६२ असोज–कात्तिकको चुनवाङ् बैठकसम्म नै घनिष्ट रह्यो ।

किरणले प्रकट गरेका आक्रोश र धम्कीलाई ‘कमरेड किरणको धम्कीमा दम छैन’ भनेर उनको धम्कीको रोगमाथि पनि ब्यङ्ग्य गर्छन् । सभामुख अग्निप्रसाद सापकोटाका छोरा दपक सापकोटाले किरणकी छोरी ज्योतिलाई बिहे गरेर सम्धी नाता बनाएका छन् ।

२०६५ मंसिर ६ देखि ११ गतेसम्म भक्तपुरको खरिपाटीमा भएको दुईहजारभन्दा बढी सहभागी माओवादीको ‘विशेष राष्ट्रिय भेला’ आन्तरिक विवाद चुलिएको रूपमा भयो । ‘पार्टी सरकारमा छ, जनमत बलियो छ, आफ्नो सेना पनि छ, त्यसैले जनविद्रोहका लागि यो उपयुक्त समय हो’ भन्ने वैद्य पक्षको भनाईका विपरित ‘जनताले संविधान लेख्ने जिम्मेवारी दिएका छन्, जनपक्षीय संविधान नलेखी फेरि क्रान्तिको कुरा गर्नु जनतामाथिको धोका हो, यो बेमौसमको बाजा हो….’ भन्ने प्रचण्ड पक्षको धारणा थियो । प्रचण्डले पेश गरेको ‘संघीय प्रतिष्पर्धात्मक गणतन्त्र’ र तत्कालीन वरिष्ठ उपाध्यक्ष मोहन वैद्यले ‘राष्ट्रिय गणतन्त्र’ नामक छुट्टाछुट्टै प्रतिवेदन पेश गरे ।

२०६७ मंसिरको सुरूमै पालुङ्टार विस्तारित बैठक भयो, जसमा संविधान बन्न नसकेको भोलीपल्टदेखि नै जनविद्रोहमा जाने यस प्लेनममा वैद्य पक्षको लाईनलाई अध्यक्ष प्रचण्डको पनि सहमति थियो । तर पार्टीभित्र छः महिनादेखि चल्दै आएको बहस र विमतिलाई यस विस्तारित बैठकबाट टुङ्ग्याउने भनी थाती राख्दै ल्याए पनि विस्तारित बैठकले हल गर्न सकेन र नेताहरू केन्द्रीय समितिलाई समाधानको जिम्मा लगाएर अनिर्णित अवस्थामै राजधानी फर्किए । प्रचण्ड र किरणका बीच सहमति हुँदा बाबुरामले उक्त समीकरणबाट असन्तुष्ट हुँदै ‘नोट अफ डिसेन्ट’ लेखे । पालुङ्टार प्लेनममा प्रचण्ड, किरण र बाबुरामबीच भएको वाकयुद्ध कार्यनीति, नेतृत्व र कार्यशैलीका विषयमा केन्द्रित थियो ।

२०६९ सालको १७ र १८ जेठमा वैद्यपक्षीय पार्टी केन्द्रीय सदस्यहरूको भेलाले असार १ गतेदेखि तीनदिने राष्ट्रिय भेला गर्ने निर्णय गर्यो, जुन भेलाले संस्थापन पक्षसँग सम्बन्ध विच्छेद गर्दै छुट्टै पार्टी गठन गर्ने घोषणा गर्यो । भेलाले संविधानसभाको नयाँ निर्वाचनको विरोधमात्र गरेन, सर्वपक्षीय गोलमेच सभा, अन्तरिम सरकार र त्यसैमार्फत नयाँ संविधान बनाएर राजनीतिक निकास दिने बाटो लियो । त्यसयता किरण ‘ड्यास माओवादी’का अध्यक्ष भएका छन् ।

किरणले प्रकट गरेका आक्रोश र धम्कीलाई ‘कमरेड किरणको धम्कीमा दम छैन’ भनेर उनको धम्कीको रोगमाथि पनि ब्यङ्ग्य गर्छन् । सभामुख अग्निप्रसाद सापकोटाका छोरा दपक सापकोटाले किरणकी छोरी ज्योतिलाई बिहे गरेर सम्धी नाता बनाएका छन् । नाताले परस्परमा जोडिएका दुई माओवादीमध्ये किरणको नेतृत्वमा भएको भँगालो माओवादी माउ माओवादीलाई धराशायी बनाएपछि मात्र आफ्ना दिन सुरु हुन्छन् भन्ने अघोषित मान्यता बोकेको पार्टी हो । थलापरेको बुढो बाघ जस्तो, यो स्वयं लोप हुन लागेको निरिह झुण्ड मात्र हो ।