सन्दर्भ: अन्तर्राष्ट्रिय नारी दिवस – नारी पुरुष सरोबरी, सँधैभरि बरोबरी !

आज अन्तर्राष्ट्रिय नारी दिवस ! मार्च ८ तारिख : तदनुरुप फागुन २४ गते । यसपटक पनि विश्वभर विभिन्न कार्यक्रमको आयोजना गरी मनाईंदै छ । संसारमा नारीवादी आन्दोलनको शुरुवात भएको दिनलाई अर्थात् मार्च ८ तारिखलाई नारी दिवस भनेर मनाउने प्रचलन छ । संसारमा नारीवादको इतिहास धेरै लामो छैन ।

हाम्री आमाको काख, दिदी–बहिनीको स्नेह, श्रीमती अनि मायालुको माया, यी सबै नारीपात्र हुन् । अनि थाहा छ, यिनको प्रगाढ मायाको पछ्यौरी भित्र नै एउटा पुरुषको जीवनका अवयव चलायमान हुन्छन् । आज तिनै नारीहरुको अन्तर्राष्ट्रिय दिवस्, मार्च ८ अर्थात् अन्तर्राष्ट्रिय नारी दिवस् तपाई हामी सबैले विश्वभर मनाइरहेका छौँ ।

यो १९ औं शताब्दीदेखि मात्र शुरु भएको हो । उतिबेलादेखि नै मनाउन थालिएको नारी दिवसको प्रगति के कस्तो छ ? संसारभरमा नारी दिवस किन मनाउने ? नारी दिवस भन्ने बित्तिकै पुरुष दिवस किन नमनाएको वा नारीले किन दिवस नै मनाएर सम्झना गर्नु परेको हो ? भन्ने जस्ता अनुत्तरित प्रश्नहरुको उत्तर नारी दिवसमा आज  एक दिनमात्र नभएर अन्य दिनहरुमा पनि खोज्नु पर्छ । यसमा नारीवादीहरु बढी अग्रसर हुनुपर्छ जस्तो मलाई लाग्छ । आज नारी दिवस मनाइरहँदा हामी नारी र पुरुष–दुबैलाई शुभकामना दिन चाहन्छौं । आजको दिनले लैगिंक समानताको व्यापक पैरवी गर्छ । आजको दिनले नारीविरुद्ध अपमान, हिंसा र असमानताबारे कडा प्रतिवाद गर्न नारीहरुलाई जागरुक पनि बनाउँछ ।

नेपालमा यो वर्ष पनि निर्मला पन्तले न्याय पाइनन् । बरु भागरथीको अर्को काण्ड घट्यो । अहिले पनि सुनिएका र मौन अन्य अनेकन घटना दोहोरिने र तेहरिने क्रम जारी छ । कोभिड–१९ पछिको लकडाउनमा विकसित देशहरुदेखि विकासोन्मुख देशहरु दुबैमा नारीमाथि हिंसा र अपमानजनक घटना अत्यधिक बढेको पाइएको छ । नेपाल प्रहरीका अनुसार बढ्दो ‘डिजिटल’ थलोहरुमा पनि नारीविरुद्ध ‘साइबर क्राइम’को अर्को लर्को थपिएको छ ।

आजका दिन संसारभरि अनेक कार्यक्रम गरी सामाजिक, आर्थिक लगायत विकासका अन्य धेरै आयाममा नारीहरुको सक्रिय सहभागिता अनि नेतृत्वको प्रशंसा गरिन्छ । संसारमा लैङ्गिक समानता एउटा अभियान केवल लमतन्न नारा मात्र भएको छ । अति विकसित भनिएका देशहरु पनि नारी उत्पीडन अनि असमानताका मुद्दाहरू लुकाएर बसिरहेका छन् । तथापि नेपाल पनि नारी समानतामा एउटा युगान्तकारी, गौरवशाली अनि संसारलाई नै उदाहरणीय कदम चाल्ने क्रममा छ । मुलुकको सबभन्दा उच्च पद राष्ट्रपति पनि महिला नै आसिन भएको हामीले देख्न पाएका छौं । केही वर्ष अघि त झन् प्रधानन्यायाधीश र सभामुख पनि महिला नै थिए । संसद र शासकीय संरचनामा पनि महिला उपस्थिति बढ्दो छ । यद्यपि यो पर्याप्त भने होइन ।

नारीवाद के हो ?

अंग्रेजी शब्द Feminism को नेपाली रुपान्तरण नारीवाद भन्ने हुन्छ । समाजमा चिरकालदेखि प्रचलन रहेको लिंगकेन्द्रित पुरुष विचारधाराका साथै पितृसत्तात्मक धारणा र व्याख्याप्रति प्रश्नचिन्ह खडा गर्दै पुरुषद्वारा निर्धारित नारीको स्थान तथा परम्परागत मूल्य र विरोधको स्वरुपलाई नारीवाद भनिन्छ । यसरी नारीको हक, हित र समानताको पक्षधर मतलाई नारीवाद भनिन्छ ।

पाश्चात्य मुलुकमा नारीमुक्तिको संघर्ष लामै समयदेखि चल्दै आएको भएतापनि नारीवादी आन्दोलन र नारीवादी सिर्जनाको प्रयास सन् १९६० देखि भएको पाइन्छ । पाश्चात्य प्रसिद्ध दार्शनिक एरिस्टोटलले केही गुणको कमीका कारण नारी भएको हो भन्दै नारीको कमजोरी समेत औंल्याएका छन् । सेन्ट् टमस एक्विनसले पनि नारीलाई अपूर्ण मानिस भनी नारीको खोट देखाएका छन् । फ्रायडले समेत नारीमा पाइने ईश्र्या, सोच र शारीरिक बनोटगत अपूर्णताको परिणाम नारी हो भनेका छन् ।

यसरी संसारमा सबै दार्शनिक, चिन्तक, नेता, वैज्ञानिक, साहित्यकार सबै पुरुष भएका कारण नारीलाई अपमान गर्दै आएको कुरा नारीवादीहरुको आरोप छ । नारीवादीहरु नारीलाई प्रकृतिले ठगेको होइन कि सामाजिक व्यवस्थाले हीन तुल्याएको भनी आरोप लगाउँछन् ।पश्चिमी मुलुकहरुमा नारीमुक्ति आन्दोलनको शुरुवात अठारौं शताब्दीमा नै भएको पाइन्छ । सन् १७९२ मा सर्वप्रथम मेरी उलस्टोनक्य्राफ्ट्, सन् १८६९ मा मार्गरेट फुलर, सन् १९२० मा रिबेका बेस्ट् तथा भर्जिनिया उल्फ, सन् १९४९ मा साइमन ड बुभा महिला साहित्यकारहरुको योगदानबाट सशक्त बनेको पाइन्छ । खासगरी सन् १९७० पछि नारीवादी दृष्टिकोणलाई प्रख्यात महिला साहित्यकारहरुले साहित्यका माध्यमले फरक मोडमा पु¥याएको पाइन्छ ।

नारी आन्दोलन किन ?

आज संसारमा अझै पनि नारीहरुलाई हेर्ने दृष्टिकोणमा खासै सुधार भएको पाईंदैन । संसारका विकसित देशहरुमा समेत नारीहरु दोस्रो दर्जाकै रुपमा रहेका छन् । अर्कोतिर नारीहरुले पनि आफूलाई अब्बल, सक्षम र पुरुषभन्दा के कम भनी प्रतिस्पर्धी बनाउन नसकिएको नै देखिन्छ ।संसारका खासगरी मुस्लिम देशहरुमा अझै पनि नारीहरुलाई गरिने व्यवहार, राजनीतिक हक, अधिकारको बाँडफाँड जस्ता कुराहरुमा विभेद नै गरेको पाइन्छ ।

महिलाले चुनावमा भोटसम्म हाल्ने अधिकारको लागि लडाईं लड्नु परिरहेको छ । आफू चुनावमा प्रतिस्पर्धी भएर राज्य संचालनमा सहभागी हुने त कहिले हो कहिले ? यतिसम्म कि नारीहरुले सवारी साधन चलाउने लाइसेन्स समेत नपाइरहेको अवस्थामा भर्खरै साउदी अरबमा त्यो अधिकार दिइएको छ । सिनेमा हेर्ने, खेलकुदहरु हेर्ने, स्वतन्त्र घुमफिर गर्ने कुराहरु प्राप्त गर्न पनि आन्दोलन नै गर्नुपर्ने अवस्था छ । महिलाहरुप्रति हेर्ने दृष्टिकोण जबसम्म परिवर्तन हुँदैन, तबसम्म महिलाहरु यसरी नै पीडित भइरहनु पर्ने अवस्था एकातर्फ छ ।

यस्ताखाले दमन, अतिक्रमण र प्रभुवादी सोचलाई परास्त गरी समान हक, अधिकार प्राप्त गरी नारी पनि पुरुषजत्तिकै बराबरी हुन् भन्ने कुरा सामाजिक, सांस्कृतिक, राजनीतिक तथा अन्य विभिन्न क्षेत्रहरुबाट पुष्ट्याईं गरी समान हक र समान पहुँचका लागि नारी आन्दोलन अझै अपरिहार्य देखिन्छ । नेपालको सन्दर्भमा महिला हक, अधिकार र स्वतन्त्रताका कुराहरु प्राप्त गर्न पनि महिलालाई निकै आन्दोलन गर्नु परेको इतिहास छ । महिलालाई दोस्रो दर्जाको नागरिक मानी घरको चुलोचौकोमा, बच्चाको स्याहारसुसारमा, अनुत्पादनशील कार्यमा, परिवारको सेवा सुषुश्रामा मात्र सिमित राख्ने अवस्थाबाट बिस्तारै मुक्ति पाउन थालेको संकेत देखा पर्दैछ ।

यी लगायत महिला भएको कारण गर्भमै भ्रुण नष्ट गर्ने, जन्मेपछि फरक दृष्टिले हेर्ने, किशोरी तथा बाल्यकालमा बलात्कार गर्ने, सानै उमेरमा बिहे गरिदिने, दाइजोका कारण मर्नु, प्रजनन् समस्याहरु बोकी बाँच्नु पर्ने र उचित उपचार नगर्ने, छाउपडी प्रथा मान्नु पर्ने, बुढेसकालमा बोक्सीको आरोप सहनु पर्ने जस्ता अनगिन्ती समस्याहरु नेपालमा पनि छन् । जुन कुराहरु कोट्याइरहँदा यहाँ स्थान अभाव होला ।

विश्व परिप्रेक्ष्यको कुरा गर्दा आमा दिवस या भ्यालेन्टाइन दिवसजस्ता विशेष दिवसहरुमा मानिसहरुले आफ्ना आमा या मायालुलाई स–सम्मान स्नेह व्यक्त गर्ने गर्छन् । तर आज भने त्यस्ता सम्पूर्ण नारीमय दिवसहरुको समायोजन हो । आउनुहोस् एकफेर संकल्प अनि संझना गरौं, ती नारी पात्रहरुलाई जसले हाम्रो जीवनमा स्नेह अनि ममताको वर्षा गरेका छन् । ती सबैप्रति एकफेर कृतज्ञ बनौं अनि सदासर्वदा उनीहरुलाई सम्मान गर्ने प्रतिवद्धता जाहेर गरौं । संसारभरिका मान्छेले वैजनी रंगको रिबन लगाएर पनि आज नारी शक्ति अनि समानताका लागि ऐक्यबद्धता जनाउँछन् ।

त्यसैले यसपटकको नारी दिवसमा संघ–संस्थाहरु, सामाजिक अभियन्ताहरूले ‘परिवर्तनका लागि खरो भएर उत्रिऔं, अनि अझ समावेशी अनि लैङ्गिक समानतासहितको कार्य वातावरणका लागि’ भनेर पैरवी गरेका छन् । एकफेर सोचौं त हामीले हाम्रा दिदी–बहिनीहरुका लागि कत्तिको सहज अनि समान समाजको निर्माण गरिरहेका छौ ? चाहे हामी महिला हौं या पुरुष, नारी समानताका लागि हाम्रो भूमिका उत्तिकै महत्वपूर्ण छ ।

सडकदेखि सदनसम्म नारीमैत्री स्वरहरु गुञ्जियोस् । फेरि नारी समानता भनेको नारी र पुरुषहरु बीचको टक्कर वा द्वन्द्व ठान्नु हुन्न । हाम्रा सामाजिक संरचनाले तोकिदिएको महिला–पुरूषबीचको विरोधाभासपूर्ण परिधि, सीमा अनि समानतामा विद्यमान दूरीलाई चिर्न नयाँ पुस्ताले महत्वपूर्ण भूमिका खेल्न सकुन । हाम्रो तर्फबाट तमाम आमा, हजूरआमा, दिदी–बहिनी समग्रमा नारी–स्वरूपलाई अन्तर्राष्ट्रिय नारी दिवसको शुभकामना । ‘नारी पुरुष सरोबरी, सँधैभरि बरोबरी’ !!