बाबुराम भट्टराईको चित्र र चरित्र उनकै बोलीमा

मेरो खास नाम बाबुराम होइन मुक्तिनाथ भट्टराई हो । मभन्दा माथिको दाजु सानैमा बितेपछि जन्मेको म पनि बाँच्दिन होला भनेर बा–आमालाई ठूलो चिन्ता लागेछ र मलाई न्वारानको नामभन्दा प्यारो गरेर बोलाउने नाम दिनुभएछ ‘बाबुराम’ । पछि विद्यालयमा भर्ना हुँदा नामको कुरा आयो । नाम लेख्ने गुरूले भनिदिनु भयो तिमीलाई त बाबुराम भन्न नै राम्रो लाग्छ नि, यही नाम चलाउ । त्यसपछि म बाबुराम भएको हूँ । पार्टीको ‘टेक नेम’ चाहिँ ‘लालध्वज’ हो । टोपी लगाएको यो मेरो फोटो एस.एल.सी. परिक्षा पास गरेको बेलाको हो । त्यो बेलासम्म मेरो खुट्टामा जुत्ता हुँदैनथ्यो आमा धर्माकुमारी महान जनयुद्धमा म भूमिगत रहेकै बेलामा बित्नुभयो, बा भोजराज मैसँग हुनुहुन्छ । आमा हठी र अलि रुखो स्वभावकी हुनुहुन्थ्यो । बाचाहिँ अन्तर्मुखी र मितभाषी । त्यसैले उहाँहरू दुबैको स्वभाव उत्तरदानका रुपमा मैले पाएको छु । मेरो एउटा भाई छ शिब । ऊ विद्युत प्राधिकरणमा जागिरे छ । मसँग उसको अनुहार काटीकुटी सबै मिल्ने भएको हुनाले हाम्रो गौरबशाली पार्टीको महान जनयुद्धकालमा उसलाई प्रहरीले धेरैपटक यातना दियो । यसरी उसले हाम्रो महान जनयुद्धलाई योगदान पु¥याएको मान्नुपर्छ ।

मार्क्सवाद र म :- आजको विश्व स्टालिनवादीभन्दा पनि अलि बढी ट्राट्स्कीवादी बन्दै गएको तथ्यलाई आजका मार्क्सवादहरूले मनन गर्नैपर्छ ।……धर्मशास्त्रलाई झैं एकोहोरो महिमा मण्डन गरेर वा एकसय आठ पण्डितको सामुहिक पाठ गराएर माक्र्सवादको विकास र समृद्धीकरण हुँदैन भन्ने हामीलाई लाग्या छ । म सिद्धान्त र ब्यवहार दुबैमा मार्क्सवाद हुँ । गान्धीवादी दर्शनले एउटा गालामा हाने अर्को गालामा पनि हान भनेर गाला थाप्छ, तर मार्क्सवाद भनेको जस्तालाई तस्तै गर्ने हो । यसबाट प्रभावित भएको मभित्र आफुलाई कसैले अन्याय ग¥यो भने त्यसको न्याय आफैंले गर्नुपर्छ भन्ने इखले बदलाको भावना भरिदिएको छ ।

माओवादीबारे :- पार्टीमा मेरो विचारले काम गरिरहेको छ, तर मलाई निरन्तर सांगठनिक हिसाबले कमजोर बनाउने काम भैराख्या छ । चुनवाङ् बैठकदेखि बाह्रबुँदे समझदारीपत्रमा हस्ताक्षर गरेपछि आजका दिनसम्म मेरै लाइन पास भइरहेको छ । हिसिला भन्नुहुन्छ, पार्टीमा तिम्रो विचार चाहिने तिमी नचाहिने ? म भन्छु यो कुरा तपाई पार्टीका कार्यक्रममा राख्नुस् न ! हाम्रो पार्टीमा नवमण्डले प्रवृत्तिको घुसपैठ भएको छ । नाइजेल काल्डरको यो भनाई हामीलाई पनि लाग्या छ— पार्टी जब प्राधिकारको नियन्त्रणमा पुग्छ, तब विज्ञानको मृत्यु हुन्छ । आफ्ना गुरूहरूको खण्डन गर्न तयार रहने युवा व्यक्तिहरूको निरन्तर प्रवाहले मात्र यसलाई जीवित राख्नसक्छ । तर म पार्टी छोडेर वा फुटाएर हिँड्दिन ।

प्रचण्ड र किरणसँगको सम्बन्ध :- युद्धकालमा कमरेड प्रचण्ड र म एकसाथ हिँड्यौं । खतरैखतराका बीच जनताका बिकट बस्ती र छाप्रासम्म हाम्रो सहयात्रा दृढ निश्चय र स्पष्ट लक्ष्यका साथ चलेको हो । तर शान्ति प्रक्रियामा आएपछिको राजनीतिमा कमरेड प्रचण्ड पीँधबिनाको लोटाजस्तो देखिनुभयो । वैद्य कमरेड उन्नाइसौं शताब्दीको कम्युनिष्ट हुनखोज्ने, छोइछिटो बार्ने कट्टर बाहुनजस्तो जडसूत्रवादी, ओल्ड् मोडेलको । यसरी एक्काइसौं शताब्दीको जनवादमा नेतृत्व दिन सकिँदैन ।

प्रचण्डलाई पहिले देवत्वकरण गर्ने कमरेड किरण नै हुनुहुन्छ, जो अहिले त्यसैगरी राक्षसीकरण गर्दै हुनुहुन्छ । यस्तो अति पूजा र अति घृणा दुबै अतिवादका द्योतक हुन् भन्ने हामीलाई लाग्या छ । बाहिर के भ्रम छरियो भने कमरेड किरण र प्रचण्डकाबीच गुरु–चेलाको जस्तो सम्बन्ध छ, प्रचण्डले किरणलाई गुरूको रुपमा आदर गर्नुहुन्छ । त्यो भ्रामक कुरा हो । जनयुद्ध शुरू हुनुभन्दा एक वर्षअघि ०५१ फागुनमा सम्पन्न तेस्रो विस्तारित बैठकको पूर्वसन्ध्यामा ‘जनयुद्धको विकास, धक्का र छलाङ्को रूपमा कि क्रमिक विकासका आधारमा ?’ भन्ने सवालमा किरण र प्रचण्डबीच निकै भनाभन भयो ।

मैले प्रचण्डको प्रस्ताबलाई ऐतिहासिक कोसेढुङ्गा मानेँ, ‘ग्रामीण वर्गसंघर्षको विकास’ का लागि बादलको उच्चमूल्याङ्कन गरे, तर कमरेड किरण र कमरेड प्रचण्डका बीच कालिङपोङ (भारत) को एउटा होटलमा झगडा हुँदा छुट्याउनलाई झन्डै प्रहरी बोलाउनु परेको थियो । त्यो आलोचनात्मक सम्बन्धकै कारण आखिर पार्टी फुट्यो ।

नेपाल राष्ट्र :- यो राष्ट्र पृथ्वीनारायण शाहको अगुवाइमा खडा गरेको कुरामा हामीले बहस गर्नुछैन, तर उनले किन खडा गरेका थिए भन्नेमा हाम्रो आफ्नै बहस छ । तपाईहरूले पनि थाहा पाइसक्नु भएको छ नेपालको क्षेत्रीय र अन्तर्राष्ट्रिय आयाम । संघीयताका बारेमा छिमेकीहरूले बोलिसके । म प्रधानमन्त्री छँदा मूख्यसचिव नियुक्तिमा समेत केके भयो, त्यो जगजाहेरै छ (भारतले मधेशीलाई बनाउन हस्तक्षेप गरेको थियो—सं.) ।

खासमा यो मुलुकको चाबी अन्तै रहेछ, त्यसैले सोचेजस्तो गर्न नसकिने रहेछ । उत्तरको छिमेकी चीन हाम्रै जमानामा महाशक्ति राष्ट्र हुँदैछ । भारत पनि त्यसैगरी उन्नती गर्दैछ । बीचको यो नेपालले आफ्नो प्रगति गर्न सकेन भने एकातिर मर्ज हुनुपर्छ । मैले सिंगापुरको नेशनल युनिभर्सिटीमा प्रस्तुत गरेको कार्यपत्र ‘नेपालको द्वन्द्वोत्तर पुनःसंचना : चुनौती र सम्भावना’ मा भनेको त हो — एउटा छिमेकीलाई चिढ्याएर अर्कोसित लहसिने कुनैपनि विदेश नीति नेपालको राष्ट्रिय हितका लागि प्रत्युत्पादक हुनसक्छ । तर बाहिर बसेर भन्नु र सत्ता चलाउनुमा बिल्कुल फरक रहेछ । २०५२ साल माघमा हामीले तत्कालीन कांग्रेसी नेतृत्वको सरकारसमक्ष पेश गरेका ४० सूत्रीय माग र त्यसको शिरानका ७ वटा नेपाल–भारत सम्बन्धका मागलाई उचालेर फुटेर गएका साथीहरूले ‘मियाँ के जुते मियाँ की सर’ गरिरहेका छन् । ती मागले आज मलाई निरूत्तर बनाइरहेको साँचो हो । तर म ती मागको भावनाबाट बाहिर छैन ।

हामी नेपालको राज्यसंरचना बदल्न प्रतिबद्ध छौँ । म त फेरि भन्छु, वर्तमान राज्यलाई टुक्राटुक्रा पारेर नयाँ राज्य स्थापना गर्नु हाम्रो लक्ष्य हो’ (Our ultimate goal is to overthrow the old state replacing it with a new one. …In our case it has meant cutting up the state part by part, in fact we are devouring it part by part….) ।

सत्ता र प्रधानमन्त्री पद :- प्रधानमन्त्री हुँदा आफ्नो पार्टीभित्रबाट मलाई खासै सहयोग भएन, खुट्टा तान्ने काम भयो । कमरेड प्रचण्डका मबिरूद्धका खेललाई पनि मैले हेरिरहेको छु । यसको म उहाँहरूले बोल्नै नसक्ने गरी जवाफ दिनेछु । म प्रधानमन्त्री हुँदा राष्ट्रपति भारत गएर मेराबिरूद्ध लबिङ गरेर आएछन् । त्यो थाहा पाएपछि भन्नैप¥यो, गोली खान तयार छु, तर पदबाट हट्दिन । किनकि म संविधानसभा संसदबाट बकायदा निर्वाचित भएर प्रधानमन्त्री भएको मान्छे, मैले षड्यन्त्रपूर्वक हट्नु थिएन । संविधानतः मलाई कसैले हटाउन मिल्दैनथ्यो ।

मैले ठेगान नभएका र चरित्र भत्केका मधेशीहरूलाई पनि लिएर सत्ता चलाउनु परेको थियो । धेरैजसोलाई त म चिन्दा पनि चिन्दिनथेँ । मैले भनेँ हूँला, काम गर्न नपाए एक मिनेट पनि पदमा बस्दिन, म जतिन्जेल बस्छु देश र जनताकै पक्षमा काम गर्छु । तर मैले भनेरमात्र के गर्ने ? मेरा हातखुट्टा बाँधेर केही गर्न नदिई कुर्सीमा राखिएको थियो । मैले त्रिभुवनको शालिक शहिद गेटबाट झिकेर नारायणहिटीमा लगेर राख्न खोजेँ, सर्वोच्च अदालतले रोक्यो । अदालतले पनि मलाई काम गर्न दिएन । राष्ट्रपतिले अध्यादेश जारी नगरेर असहयोग नै गरिदिए । भ्रष्टाचारीलाई तह लगाउन नसक्नु त छँदैथियो, अब त भ्रष्टाचारीले हामीलाई नै सिध्याउलान् जस्तो भइसक्यो ।

मैले भारत भ्रमणका बेला लगानी संरक्षण सम्बन्धी सम्झौता (बिप्पा) गरेको हो । मलाई भारतीय समकक्षी (डा. मनमोहन सिंह) सम्झाउँदै थिए, यदि सम्झौता गर्दा तपाईलाई अप्ठ्यारो आईलाग्छ भने केही छैन, नगर्नुहोस् । तर मैले यसमा जुवा खेलेँ । त्रिभुवन अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल लगायत अन्य १५ वटा बिमानस्थलहरूको व्यवस्थापन जिम्मा भारतीय कम्पनीलाई दिने कामको प्रारम्भचाहिँ माधवकुमार नेपालकै पालामा भएको हो ।

मैले सत्ता छोड्नुपर्छ भने सुशील कोइरालालाई होइन, स्वतन्त्र व्यक्ति वा हाम्रो सत्ता समीकरणका मित्रहरूलाई छोड्न सकिन्छ भनेको हुँ । सुशील कोइराला संघीयता विरोधी हुन् र कांग्रेस यथास्थितिवादी शक्ति हो । कांग्रेस र एमाले मेरो नेतृत्वको सरकारलाई कुनै हालतमा मान्न चाहँदैनन् भने मैले कांग्रेसको नेतृत्व मान्न किन पद छोड्ने ? कांग्रेस पार्टीबाट आएका राष्ट्रपतिमाथि कांग्रेसलाई नै प्रधानमन्त्री पद दिँदा प्राप्त उपलब्धिहरू खतरामा पर्ने जोखिम पनि थियो ।

भारतसँगको सम्बन्ध:- मैले भारतमै उच्चशिक्षा हासिल गरेँ । नेपालमा बोर्डफस्र्ट भएर आएको भन्ने हैसियतले पनि ममाथि अलि ध्यान दिएर हेर्न थालियो । ‘रअ’ का अधिकारी हर्मिस थराकानको गृहराज्य केरालामा बस्दा उनीसँग घनिष्टता भयो । प्रा. सुखदेव (एस्. डी.) मुनीसँग त्यसैबेला देखिको सम्बन्ध हो । विद्यार्थीकालमा राजनीतिक गतिविधिमा सरिक भएकोले पनि सबैसँग चिनजानी भयो । राजा वीरेन्द्र भारत भ्रमणमा गएको बेला कालोझण्डा देखाउने मै थिएँ । त्यसले त भारतीयहरूलाई भन्नचाहिँ नहुने गरी भित्रभित्रै गद्दगद बनाएछ । त्यसले पनि मलाई इन्डियामा बसेर राजनीतिक गतिविधि गर्न हौस्याएको हो । भारतसँगको सम्बन्धको जग त्यही हो ।

राजतन्त्रकालमा नारायणहिटी राजदरबारले जुन शक्ति चलाउँथ्यो, राजतन्त्र ढलेपछि नेपालमा नयाँदिल्ली र लैनचौरले त्यही शक्ति चलाइरहेका छन् । आज नेपालमा भारतमात्र होइन, विभिन्न विदेशी शक्तिहरू चलखेल गरिरहेका छन् ।

र याे पनि…पार्टी फेरेर वा फोरेर जुटेका यादव, भट्टराई र राईको संयुक्त भान्सा

मैले भारत भ्रमणका बेला लगानी संरक्षण सम्बन्धी सम्झौता (बिप्पा) गरेको हो । मलाई भारतीय समकक्षी (डा. मनमोहन सिंह) सम्झाउँदै थिए, यदि सम्झौता गर्दा तपाईलाई अप्ठ्यारो आईलाग्छ भने केही छैन, नगर्नुहोस् । तर मैले यसमा जुवा खेलेँ । त्रिभुवन अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल लगायत अन्य १५ वटा बिमानस्थलहरूको व्यवस्थापन जिम्मा भारतीय कम्पनीलाई दिने कामको प्रारम्भचाहिँ माधवकुमार नेपालकै पालामा भएको हो ।

म मुलुकको प्रधानमन्त्रीसम्म भएँ । तर मैले यो पद सम्हाल्दा छवि बलिदान गर्नुप¥यो । मैले कुनै त्यस्तो गल्ती गरेको छैन, जुन भविष्यमा सच्याउन नसकियोस् । मैले पार्टीको उपाध्यक्ष पद छोडेकोलाई पनि नानाथरि चर्चा गरियो । राष्ट्रपतिको उम्मेदवार बन्ने तयारीको रुपमा अर्थ लगाइयो । तर मैले पदमा नबसी पार्टीको एउटा इमानदार सिपाही भएर काम गरिरहनका लागि यो अठोट लिएको हुँ । युवाहरूलाई अवसर र स्थान दिनका लागि मेरो पदत्याग हो ।

(यो सामग्री डा. भट्टराईले विभिन्न कार्यक्रम र सन्दर्भमा बोलेका कुरालाई समेटेर तयार गरिएको हो ।)